گفت وگو با بهزاد شیری، مدیرعامل پست بانک درباره بانکداری دیجیتال از دل روستاها و 34 کیلومتر دور از شهر - فروشگاه کوچک

به گزارش خبرگزاری خبرنگاران ، مدیرعامل پست بانک می گوید برای آنکه دقیق تر بفهمیم پست بانک بر اساس چه احتیاجی ایجاد شد، باید 25 سال به عقب برگردیم؛ دوره ای که به گفته او مستمری بگیران روستایی برای دریافت حقوق ماهانه شان باید منتظر می ماندند تا مأموران پست در خانه هایشان را بزنند و پول را به آنها بدهند. همان دوره هایی که برای ثبت نام در کنکور و دانشگاه و سیم کارت باید به پست بانک مراجعه می کردیم. من اما به این 25 سال از زاویه ای دیگر نگاه می کنم. از دریچه تجربه شخصی ام. چند سال پیش به دلایلی مدتی را در منطقه دشتیاری چابهار زندگی کردم. منطقه ای دورافتاده و مانند اغلب مناطق دورافتاده دیگر، محروم.

منطقه ای وسیع با مردمانی نجیب که فاصله زیادی تا آبادانی شهری دارد. فقط برای رسیدن به چابهار که مرکز شهرستان است یک ساعت باید با ماشین رفت. در آن بخشی از دشتیاری که من زندگی می کردم، به جز یک دفتر پست بانک، هیچ نشانه ای از بانک دولتی و خصوصی یا هر مؤسسه مالی دیگری ندیدم. برایم عجیب بود. با خودم فکر می کردم چرا هیچ بانکی در این منطقه و بسیاری از مناطق دورافتاده دیگر نیست. پاسخی نداشتم. روزی همین سؤال را از مدیر یکی از بانک های دولتی پرسیدم. جوابی که شنیدم این بود: هزینه زیادی دارد. منظور از هزینه این بود که هر روز صبح ماشین حمل پول باید به هر منطقه دورافتاده ای برود و در راستا هم یک کاروان اسکورت و امنیتی همراهی اش نمایند.

در شهر اما از این خبرها نیست. شعبه های بانکی در کنار یکدیگر فعال اند و احتمالاً مشتری و مراجعه نماینده دارند. پست بانک اما بر خلاف دیگر بانک ها در هزاران روستاها و منطقه دورافتاده که گاه تا شعاع چند صدکیلومتری آن هیچ بانک دیگری حضور ندارد، حضور فعالانه ای دارد. فرقی ندارد بنا به دستور باشد یا وظیفه یا مسئولیت اجتماعی؛ سخت ترین مأموریت را در نظام بانکداری کشور قبول نموده است. شاید این طور به نظر برسد که این حضور پرهزینه است و گران، اما بهزاد شیری، مدیرعامل پست بانک می گوید رسالت این بانک تأمین مالی خرد است و قدم برداشتن در راستاهای پرسنگلاخ و به ظاهر پرهزینه مدیریت بانکی را بلد هستند. از فعالیت بر بستر شبکه و اقتصاد شبکه تا نظارت های گسترده و برون سپاری خدمات و استفاده از ظرفیت های بومی و… .

حالا همه چیز در پست بانک تغییر نموده و این بانک فراتر از ارائه ساده خدمات مالی و بانکی، به یکی از پیشگامان بانکداری دیجیتال در کشور تبدیل شده و دست راست دولت برای حمایت از کسب و کارهای نوآورانه و دانش بنیان است. برای بانکی که شعاع حرکتی اش جغرافیای روستایی کشور است و تا همین چند سال پیش هم احتمال ورشکستگی اش می رفت، بانکداری دیجیتال رستاخیزی است بزرگ و در نگاه اول دور از باور.

بهزاد شیری اما رمز و راز آن را می داند و برایمان شرح می دهد. او دکترای اقتصاد پول و بانکداری دارد و کمتر از دو سال پیش به مدیرعاملی پست بانک رسید. شیری در دو مقطع سال های 1382 تا 1384 و 1385 تا 1387 به ترتیب رئیس گروه معاملات و تسهیلات و مدیرکل اعتبارات و سرمایه گذاری پست بانک بوده و بعد از چند سال خدمت در بانک های سپه و گمرک و چندین شرکت سرمایه گذاری دیگر، مجدداً از سال 1398 به خانواده پست بانک برگشته است. با او درباره گذشته، حال و آینده پست بانک ایران گفت و گو نموده ایم.

پست بانک به منظور گسترش شمول خدمات بانکی در دوردست ترین مناطق نیز حضور دارد. از دیرباز پوشش بانکی یکی از وظایف مهم دولت ها به شمار می رفته و از این نظر در ایران شاید بتوان پست بانک را یکی از بازوهای دولت برای این مقصود تلقی کرد. فلسفه ایجاد پست بانک ها چه بوده و به نظرتان تا چه حد در تحقق اهداف اولیه خود پیروز عمل نموده است؟

هر مفهومی بر اساس مقتضیات زمان خودش و جهت جوابگویی به احتیاجمندی های همان زمان شکل می گیرد. برای پاسخ دادن به پرسش شما باید به 25 سال پیش برگشت و آنالیز کرد که چه احتیاجمندی هایی مطرح بوده و چه پاسخ هایی به آنها داده شده است. 25 سال قبل، مباحثی مثل توسعه اقتصاد دیجیتال یا اقتصاد بی وزن (weightless economy) چندان مطرح نبود؛ بلکه این مفاهیم به مرور صندلی و وزن بیشتری در فراوری ناخالص ملی و اقتصاد پیدا کردند.

پست بانک به عنوان پست مالی در بیشتر کشورهای جهان به دلیل ضرورت نقل وانتقال مالی ایجاد شد. از اوایل قرن بیستم، پست بانک هایی در دیگر کشورها تأسیس شده بود و در حال حاضر نیز آلمان و ژاپن پیشگامان پست بانک در جهان هستند. کار اصلی پست بانک ها انجام پست های مالی است. 25 سال قبل یک فرد بازنشسته برای دریافت مستمری خود مثل امروز به اینترنت بانک یا همراه بانکی دسترسی نداشت که مستمری خود را از یک حساب به حساب دیگر انتقال دهد. به همین دلیل به شرکت های خدمات مالی احتیاج بود که مستمری ها را درب خانه به آنها تحویل دهند. بسته و کالا را شرکت های پستی تحویل می دهند، اما پول و اقلام مالی را پست بانک تحویل می دهد؛ با این هدف که میزان ایاب و ذهاب و تردد را در شهر به حداقل برساند و ضمن ارتقای امنیت، از شلوغی و ترافیک نیز بکاهد. پست بانک در ایران با همین ایده شکل گرفت.

ابتدا از درون شرکت پست، یک مجموعه کوچک به نام پست مالی به دنیا آمد و به مرور هم با حوزه مالی و بانکی ارتباط گسترده ای برقرار کرد. در سال 1374 قانون ایجاد پست بانک تصویب شد و یک سال بعد آغاز به فعالیت کرد. طی چهار یا پنج سال، این نهاد از شورای پول و اعتبار هم مجوز بانک دریافت کرد. از این مرحله به بعد فعالیت های پست بانک گسترده تر شد. در برهه ای فرایندهای ثبت نام دانشگاه ها، آموزش عالی، دانشگاه آزاد و سیم کارت های موبایل همگی از طریق پست بانک انجام می شدند.

در برنامه چهارم توسعه کشور حکم به ایجاد دفاتر خدمات ارتباطی داده شد. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در آن موقع مکلف شد در نقاط مختلف شهری و روستایی دفاتری برای ارائه خدمات دولت الکترونیکی ایجاد کند. اجرای این پروژه به شرکت های پست، مخابرات و پست بانک واگذار شد. طبق برنامه، این سه نهاد باید در 10 هزار نقطه شهری و روستایی دفاتر خدمات ارتباطی ایجاد می کردند تا به مردم خدمات پستی، مخابراتی و مالی ارائه دهند. پست، فرایندهای پستی را انجام می داد؛ مخابرات کارهای مخابراتی و خدمات سیم کارت و پرداخت قبوض و پست بانک مسائل مالی را پیش می برد.

پست بانک ایران مفهوم جدیدی به نام بانکداری عاملی را در صنعت بانکی کشور جا انداخت که بر اساس اسناد بالادستی منحصربه فرد است. بانکداری عاملی به معنای سپردن خدمات مالی و بانکی به بخش خصوصی و اعمال نظارت بر آن است. این خدمات بانکی بر اساس قانون در مناطق روستایی و کم برخوردار ارائه می گردد و پست بانک به عنوان بانک تخصصی حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات به مأموریت سازمانی می پردازد. بر اساس همین دو مأموریت، پست بانک مکلف بود به فعالان حوزه های مرتبط، خدمات بانکی ارائه کند. سند راهبردی پست بانک نیز که در امسال رونمایی می گردد، بر مبنای همین دو استراتژی تدوین شده است. مجموع کوشش های صورت گرفته موجب شده که هم اکنون بیش از 20 درصد جمعیت روستایی کشور تحت پوشش خدمات مستقیم پست بانک قرار بگیرد.

ارائه وام و تسهیلات و یاری به اشتغال پایدار در مناطق روستایی از اولویت های پست بانک است و خوشبختانه به دستاوردهای خوبی در این زمینه رسیده ایم. دسترسی به بانکداری الکترونیکی و اینترنتی به ویژه در مناطق کم برخوردار نیز از دیگر راهبردهای پیروزیت آمیز پست بانک است. با وجود همه اینها پست بانک در برنامه پنج ساله راهبردی خود هم طرح های جدیدی را برای گسترش خدمات مالی و بانکی، به ویژه در مناطق روستایی و کم برخوردار در دست اقدام دارد و برای رسیدن به شرایط مطلوب کوشش خواهد نمود. ارائه سوپرمارکت مالی (ارائه خدمات متنوع پولی و مالی) از مهم ترین راهبردهایی است که دنبال می کنیم.

آیا تنها راهبرد بانک، توسعه خدمات بانکی در مناطق روستایی و کم برخوردار است؟ سؤال دیگر این است که پست بانک به دنبال رقابت با دیگر بانک ها برای افزایش سهم خود از بازار است یا تمرکز خود را بر همان اهداف اولیه ارائه خدمات در مناطق کم برخوردار گذاشته است؟

پست بانک به استناد قانون، بانک توسعه ای و تخصصی بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات و مناطق روستایی و کم برخوردار است. بر این اساس پست بانک می تواند به احتیاجمندی های مالی و بانکی این بخش پاسخ دهد. همچنین حمایت مالی از استارت آپ ها و شرکت های دانش بنیان، از اولویت های پست بانک است. رویکرد ما این است که برای حمایت از فعالان این بخش، از ابزارهای سنتی تأمین مالی به سمت ابزارهای مدرن تغییر جهت دهیم؛ چراکه نوع دارایی های فعالان این بخش، متفاوت از سایر بخش هاست؛ بنابراین باید راهکار ها و ابزارهای اختصاصی آنها را فراهم آورد.

راجع به بخش دوم پرسش تان باید بگویم که ما در پست بانک دو هدف را دنبال می کنیم که لزوماً هم بی ارتباط به یکدیگر نیستند. ظرفیت های مالی زیادی در بخش فناوری اطلاعات ارتباطات مناطق روستایی وجود دارد؛ در نتیجه تعمیق خدمات مالی و پولی به مشارکت مالی این بخش ها به اقتصاد ملی یاری خواهد نمود. نباید فراموش کرد سهم اقتصاد دیجیتال در افق 1404 باید به 10 درصد اقتصاد ملی برسد و مناطق روستایی نیز باید حدود 25 درصد فراوری ناخالص داخلی را تأمین نمایند. به بیان دیگر از هر چهار ریال فراوری در کشور، یک ریال آن در مناطق روستایی انجام می گردد. بنابراین برای افزایش سهم اقتصاد دیجیتال و روستایی در اقتصاد ملی به خدمات متنوع پولی و مالی احتیاج است که این هدف را پست بانک با جدیت و به صورت همه جانبه دنبال می نماید.

از سوی دیگر پست بانک در ارائه خدمات در مناطق شهری نیز بسیار فعال است. زیرساخت های بانکی، گسترش شعب، دستگاه های خودپرداز، انتهاه های فروش و اینترنت بانک، موبایل بانک و اپ موبایلی در مناطق شهری نیز گسترش یافته است و در این زمینه چشم انداز بانک انتخاب اول مشتریان است. بنابراین افزایش سهم بانک از بازار پولی و مالی به همراه گسترش این خدمات در مناطق کم برخوردار از اولویت های همزمان این بانک است.

بهزاد شیری، مدیرعامل پست بانک

ارائه خدمات مالی و بانکی در تمام مناطق و بخش های کشور و به ویژه مناطق دورافتاده هزینه بر است. پست بانک بنا به بیانیه مأموریت یا وظیفه یا مسئولیت اجتماعی به ارائه خدمت و توسعه آن اقدام می نماید. در چنین شرایطی، هزینه ها را چطور مدیریت می کنید؟ می دانیم که پست بانک در مناطقی فعال است که دیگر بانک ها در آنجا یا حضور ندارند یا اگر هم حضور داشته باشند، حضورشان کم رنگ است.

از لحاظ هزینه و درآمد، بانکداری و مدیریت آن در چنین مناطقی چه چالش هایی به همراه دارد؟ آیا نوعی تبعیض میان خودتان با دیگر بانک های دولتی و خصوصی احساس نمی کنید؟ هیچ وقت به این فکر ننموده اید که باید بخشی از سختی کار را نیز دیگر بانک ها بر عهده بگیرند؟

سؤال بسیار خوبی را مطرح کردید. پست بانک ایران، یک بانک روستاییِ به روزشده است. یک بانک شهری نیست. یکی از رسالت های پست بانک، تحقق بانکداری خرد یا تأمین مالی خرد است. در بانک های خصوصی، دولتی و حتی خصولتی، مشتریان کلان فعالیت می نمایند. تجربه کشورهای دیگر جهان مثل پاکستان و هندوستان نیز نشان داده که هزینه تمام شده خدمات مالی در روستا بالاتر است. راهکار اساسی برای حل این چالش، انتخاب بانکداری عاملی و مشارکت دادن بخش خصوصی در امور بانکی کشور بوده است؛ به طوری که به بهبود قیمت تمام شده و ارائه تسهیلات حتی با نرخ هایی کمتر از سایر بانک های مطرح کشور برای روستاییان عزیز منجر گردد.

اگر تعداد خودپردازهای بانک ملی را با پست بانک مقایسه کنید، متوجه می شوید که میزان خودپردازهای هر دو بانک تقریباً به یک اندازه است. در حالی که بانک ملی بیش از سه هزار شعبه دارد، ولی تعداد شعب پست بانک در شهرها به 400 شعبه می رسد. برخی خدماتی که ما به روستاییان ارائه می کنیم، بر اساس ابزارهای پرداخت و از طریق همین خودپردازها، پین پدها و دستگاه های کارت خوان است. به عبارت دیگر پست بانک به عنوان بانک روستایی در ارائه خدمات بانکی در روستاها، امکان استفاده از ابزارهای مختلف را دارد. با اینترنت بانک و موبایل بانک نیز در روستاهایی که شبکه اینترنت فراهم باشد، خدمت رسانی می کنیم. خوشبختانه در دولت حاضر، در بسیاری از روستاها شبکه اینترنت و مخابرات وجود دارد و ما نیز حضورمان را ثبت نموده ایم. در حال حاضر81 درصد از جمعیت روستایی کشور به صورت مستقیم و غیرمستقیم به خدمات پست بانک دسترسی دارند.

ارائه خدمات بر بستر شبکه، هزینه های پست بانک را کاهش داده است. دومین نکته این است که پست بانک اقتصادِ شبکه ایجاد نموده است. مفهوم اقتصاد شبکه را شرح می دهم. فرض کنید در جهان فقط یک دستگاه فکس وجود داشته باشد که متعلق به یک نفر باشد، در این صورت این دستگاه ارزشی ندارد، اما اگر فرد دیگری هم همان دستگاه فکس را داشته باشد، دستگاه فکس فرد اول ارزش پیدا می نماید؛ چراکه به اطلاعات یکدیگر دسترسی پیدا می نمایند.

اگر نفر سوم هم دستگاه فکس داشته باشد، دو دستگاه اول نیز ارزشمند می شوند. حال اگر در جامعه ای هزاران دستگاه فکس به وجود آید، یکدیگر را پوشش می دهند و ارزش زیادی به وجود می آورند. پست بانک در روستاها اقتصاد بانکی شبکه ای ایجاد نموده است. در حال حاضر در کل کشور حدود شش هزار واحد بانکی روستایی داریم که یکدیگر را پوشش می دهند. برای مثال ماشین حمل پول پست بانک فقط به یک روستای خاص نمی رود؛ بلکه وجه نقد 15 باجه عابربانک را هم تأمین می نماید. این دومین راهکاری است که برای کاهش هزینه در پست بانک عملیاتی شده است.

سومین روش کاهش هزینه ما، برون سپاری خدمات است. قرار نیست همه خدمات را از طریق نهادهای دولتی ارائه کنیم؛ بلکه ارائه خدمت از طریق مردم به مردم نیز ممکن است. باجه های بانکی پست بانک در روستاها از طریق یکی از اهالی تحصیل نموده همان روستا تأسیس می شوند. نیروهای بانک را نیز از میان اهالی روستا انتخاب می کنیم و هیچ ارتباط استخدامی نیز با ما ندارند. یعنی خودشان یک واحد مالی بخش خصوصی را تحت حاکمیت ما می سازند تا فرایندها را انجام دهند.

چه پارامترهایی در انتخاب محل شعبه و حضور پست بانک مؤثر و دخیل هستند؟

در انتخاب محل شعبه ارزیابی های کارشناسی صورت می گیرد. معیارهایی برای جانمایی شعبه و دستگاه های خودپرداز وجود دارد. دسترسی سهل و آسان مردم، تراکم جمیعتی و نگاه توسعه ای از اهم پارامترهاست. دسترسی آسان مردم به خدمات بانکی از رسالت های پست بانک است. بنابراین کوشش می گردد این زیرساخت ها به گونه ای متناسب در میان شهرها و روستاها توزیع شوند. افزون بر این، کوشش می گردد در مناطق پرجمعیت و دارای تراکم مراکز مالی و صنعتی نیز برای رفاه مردم خدمات ارائه گردد.

از این رهگذر، جانمایی برخی شعب و زیرساخت های بانکی با نگاه توسعه ای و به منظور یاری به مناطق کم برخوردار انجام می گردد و صرفاً ارزیابی مالی و تحلیل هزینه ـ فایده نیست. البته ارزیابی های دوره ای از عملکرد شعب و دستگاه های خودپرداز انجام می گردد و بعد از آن متناسب با شرایط و احتیاجها تغییراتی در توزیع زیرساخت بانکی صورت می گیرد و چنانچه احتیاج باشد، امکانات جدیدی به ظرفیت های قبلی اضافه می کنیم.

آیا اینکه شخص دیگری غیر از کارمندان پست بانک را متصدی ارائه خدمات در واحدهای پست بانک قرار می دهید، ریسک را بالا نمی برد؟

ما بالاترین نظارت را اعمال می کنیم. سیستم نظارتی ما چندلایه است. اینکه ما خدمات مالی و پولی را به بخش خصوصی در نقاط دورافتاده بسپاریم و مطمئن باشیم که فرایندها به درستی انجام می گردد، به نظارت های ما بستگی دارد. نظارت غیرحضوری پست بانک از طریق سیستم مرکزی اعمال می گردد. در پست بانک تمام شعب بانک از طریق بانکداری متمرکز به هم متصل و یکپارچه هستند و همین به ما قدرت نظارت می دهد. تمام مراودات مالی مشکوک نیز آنالیز می شوند. برای مثال اگر همکاران ما متوجه شوند که دو تراکنش با مبلغ مشابه در زمان مشابه صورت گرفته، سریعاً مسئله را آنالیز می نمایند. بدین ترتیب تخلفات احتمالی کشف می گردد.

علاوه بر آن، سیستم نظارت منطقه ای در پست بانک تعریف شده که به باجه ها سرکشی می نمایند. سومین نظارت نیز از طریق شعبه اتفاق می افتد؛ زیرا عملیات تمام باجه ها به صورت خوشه ای به یک شعبه متصل است و برای برخی کارها باید از شعبه اجازه گرفته گردد. فرایندها و خدمات در پست بانک سطح بندی شده است. برای برخی فرایندها، تأیید دومرحله ای ضروری است؛ یعنی ابتدا باجه محلی تأیید می نماید و پس از آن باجه منطقه ای. برای برخی فرایندها هم تأییدیه سه مرحله ای تعریف شده است. تیک اول را باجه روستایی می زند، دومی را شعبه ناظر در شهر و نظارت نیز بر عهده ارکان نظارتی استان، منطقه و ستاد مرکزی است.

طی دوره 20 یا 21ماهه گذشته به جرئت می گویم که میزان تخلفات باجه ها حتی به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد. شعب به ثبات نسبی رسیده اند و علاوه بر آن می دانیم که اینها شرکای تجاری ما هستند؛ پس همیشه کوشش نموده ایم وضع شرکای تجاری مان بهبود یابد. ما باور داریم که هر موقع هزینه تخلف سنگین باشد، میزان تخلف کاهش می یابد. با توجه به تقویت درآمد باجه ها به دلیل رشد خدمات پولی و مالی، افزایش خوبی در سال های اخیر داشته که این موضوع باعث کاهش تخلفات نیز شده است.

درآمد این شعب از چه طریقی است؟ آیا فقط از طریق کارمزد کسب درآمد می نمایند؟

در پست بانک تعاریف خاصی برای بحث کارمزد داریم؛ مثلاً هر نوع خدمتی از جمله قرض الحسنه جاری، کوتاه مدت، بلندمدت، حواله و… که بیش از 40 نوع خدمت بانکی است که برای هر یک کارمزد معینی پرداخت می گردد. اگر واحد پست بانک دارای دستگاه عابربانک باشد، بابت آن یک میزان معین کارمزد دریافت می نماید و… خوشبختانه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، بخش مهمی از خودپردازهای روستایی را از منابع اختصاصی خود و در قالب قرارداد BOT با ما خریداری و نصب نموده است، یعنی ما پنج سال پشتیبانی و خدمات ارائه می دهیم و پس از آن مالکیت به پست بانک منتقل می گردد و در اختیار باجه های بانکی روستایی قرار می گیرند.

برای اینکه عاملیت ها به شکلی شایسته انتخاب شوند و گرفتار اهرم های فشار و رانت و… نشوید، چه اقداماتی انجام می دهید؟ بالأخره شبکه پست بانک شش هزار واحد بانکی دارد و احتمالاً بسیاری وسوسه می شوند سراغ پست بانک بروند. چه نظارت هایی در این زمینه اعمال می کنید؟

در علم اقتصاد می گویند که هر ابداعی در بازار رقابتی اتفاق بیفتد، بیشترین سود را ابداع نماینده آن می برد. بعد از مدتی که خلاقیت فراگیر شد و دیگران نیز وارد بازار شدند، سود نفر اول را کم می کنیم. قرار نیست در یک نقطه فقط یک واحد بانکی باشد ولا غیر. اگر کسی واقعاً بتواند آیین نامه های پست بانک را به درستی اجرا کند و ارزش افزوده ایجاد کند، به او هم مجوز می دهیم. پست بانک هیچ گونه انحصارطلبی ندارد و هیچ الزامی هم وجود ندارد که در هر منطقه فقط یک واحد پست بانک داشته باشیم. تعداد درخواست ها بدون محدودیت است، مشروط بر اینکه چارچوب ها و آیین نامه های مقرراتی و نظارتی ما را رعایت نمایند. در مناطقی که به نظرمان برسد بیش از یک باجه به صرفه نیست و چند نفر هم متقاضی باشند، انتخاب را بر عهده کمیسیون مربوطه می گذاریم تا یک نفر از اهالی روستا که تحصیلات دانشگاهی مرتبط داشته باشد، انتخاب گردد.

ما نیز در پست بانک برای فرد متقاضی دوره های آزمون و آموزش و ارزیابی برگزار می کنیم. اینها یکی از فیلترهای تعدیل و نظارت به شمار می رود. دستورالعمل جامعی در مورد انتخاب کارگزار خدمات بانکی روستایی در پست بانک ایران وجود دارد که شامل آنالیز های لازم در مورد انتخاب و راهنمایی نمایندگی های باجه هاست.

اگر ما نظارت هایمان دقیق نباشد، عوارض آن در سیستم هویدا می گردد. واقعیت این است که رقابتی شدن در صنعت پسندیده است، اما در نظام بانکی باید از رقابتی کردن پرهیز کرد؛ چراکه هزینه رقابت در این عرصه را تسهیلات گیرنده می پردازد. در این شرایط، قیمت تمام شده پول برای فراورینماینده افزایش می یابد و سرکوب سرمایه گذاری اتفاق می افتد. بازار پول احتیاجمند ضابطه گذاری دقیق و نظارت قوی است. در پست بانک نیز نظارت کاملی بر شعب صورت می گیرد تا انحصار و عواقب آن به جامعه تحمیل نگردد.

پست بانک وظیفه خود را حضور و خدمات رسانی به دورترین نقاط و کم برخوردارترین اقشار می داند. فلسفه وجودی اش هم حضور در مناطقی است که بانک های دیگر در آنجا حضور نمی یابند. آیا با گسترش زیرساخت های ارتباطاتی و بانکداری الکترونیکی، تغییری در ماهیت پست بانک و راهبرد و اهداف آن ایجاد شده است؟

یاری به توسعه زیرساخت بانکی کشور، به ویژه در مناطق کم برخوردار و روستایی از رسالت های پست بانک است. البته به موازات آن ارائه خدمات مطلوب در مناطق شهری نیز از اولویت های این بانک است. پست بانک در مناطقی که شاید از نظر مالی برای سایر بانک ها مقرون به صرفه نباشد و بانک های دیگر اشتیاقی به فعالیت در این زمینه نداشته باشند، فعالیت گسترده ای دارد و تا به امروز هم کوشش نموده دسترسی به خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را در ایران، به ویژه در مناطق روستایی و کم برخوردار گسترش دهد.

علاوه بر این سعی شده خدمات جدید از قبیل امکان خریدوفروش صندوق های قابل معامله را که توسط دولت واگذار می گردد، از طریق دستگاه های خودپرداز در مناطق یادشده فراهم کند؛ همچنین تسهیلات مناسبی برای ایجاد فرصت های شغلی پایدار در این مناطق ارائه می گردد و… . بنابراین اهداف پست بانک که ارائه خدمات پولی و مالی گسترده برای همه مردم، به ویژه در مناطق روستایی است، تغییری ننموده؛ اما این هدف با بهره مندی از راهبردهای جدید و بهره برداری از ظرفیت های جدید فناوری در حوزه بانکی و تحولات وسیع در نظام مالی صورت می گیرد.

در این راه و به خصوص گسترش زیرساخت های ارتباطی چه تعاملی با دیگر نهادهای دولتی دارید؟ از سویی نیز به واسطه همین حضور و ارتباط مستقیم با مردم مناطق کم برخوردار و داده هایی که از آنها دریافت می کنید، احتمالاً بهتر از هر نهاد دیگری با معضلات و گرفتاری های آنها آشنایی دارید. همین اطلاعات را می توان مبنایی برای فعالیت های زیرساختی دیگر مثل جانمایی دکل های مخابراتی قرار داد. آیا پست بانک چنین اطلاعاتی را برای توسعه بهینه زیرساخت ها و گسترش خدمات به اشتراک می گذارد؟

پست بانک فی نفسه زیرساخت های ارتباطات و اطلاعات را برای اهالی منطقه ایجاد نمی نماید؛ بلکه فقط مجاز است خدمات مالی و بانکی بر بستر زیرساخت های موجود ارائه کند. پست بانک اولین نهادی است که بازخورد می دهد که آیا زیرساخت های موجود به خوبی کار می نمایند یا نه. بارها رخ داده گزارش هایی دریافت نموده ایم که برای مثال ارتباطات در فلان روستا قطع شده است.

ارائه خدمات بانکی و مالی، نوعی زیرساخت است. یک فعال مالی که در نقطه دورافتاده ای واحد فراوریی راه می اندازد؛ یکسری کارگر دارد که می خواهد برای آنها تأمین مالی کند، حقوق بپردازد، قبض آب و برق و گاز و… را پرداخت کند؛ پس به زیرساخت های مالی و بانکی احتیاج دارد. پست بانک، زیرساخت لازم را برای خدمات مالی و بانکی در مناطق دورافتاده و روستاها فراهم می آورد. ما می خواهیم از این هم فراتر برویم و در آینده، سوپرمارکت مالی را فراهم بیاوریم؛ یعنی در کنار خدمات مالی و بانکی، امکان ارائه خدمات بیمه و بازار سرمایه را در دورافتاده ترین نقاط کشور فراهم کنیم. همین الآن در باجه های بانکی پست بانک در روستاها ثبت نام سجام صورت می گیرد.

روستاییان زیادی دارای سهام عدالت هستند و می خواهند در برگزاری مجامع یا دریافت سود سهام شرکت سهیم شوند. این کار از طریق باجه های پست بانک انجام می گردد. ما 14 میلیون صاحب حساب در کل شبکه پست بانک داریم که 10 میلیون آن حساب های روستاییان است و 2.5 میلیون نفر هم سهام دار عدالت روستانشین. کل سهام عدالت میان 49 میلیون نفر توزیع شد و کسانی که روش غیرمستقیم را انتخاب نموده اند 30 میلیون هستند. از این 30 میلیون نفر، 2.5 میلیون نفر در پست بانک دارای حساب هستند.

یارانه های مردم روستا از طریق پست بانک پرداخت می گردد. حدود 25 میلیون نفر یارانه بگیر داریم که یک میلیون و 700 هزار نفر از آنها در پست بانک حساب دارند. تمام اینها زیرساخت های مالی و بانکی هستند که ما در مناطق روستایی فراهم آورده ایم.

در ادبیات پولی و بانکی، دو مفهوم کلیدی به نام بازار پول شهری و بازار پول روستایی وجود دارد. در بازار پول روستایی کدام بانک فعال است؟ شاید شما به نقاط دورافتاده سفر ننموده باشید. ممکن است در اطراف شهرهای مختلف مشاهده کنید برخی بانک های کشور تعدادی دستگاه خودپرداز نصب نموده باشند، ولی در نقاط دورافتاده، هیچ زیرساخت بانکی غیر از پست بانک وجود ندارد. برخی باجه های روستایی ما در سیستان و بلوچستان، بیش از 170 کیلومتر با شهر فاصله دارند و خدمات مالی به مردم ارائه می دهند. هرچند بر اساس برآورد ما، متوسط فاصله شش هزار باجه بانکی روستایی پست بانک تا شهر حدود 34 کیلومتر است، اما روزانه دو میلیون تراکنش بانکی از طریق باجه های روستایی ما انجام می گردد.

این بدان معناست که به طور روزانه، دو میلیون سفر روستاییان به شهر کمتر می گردد. اگر دو میلیون سفر را ضرب در 34 کیلومتر کنید و هر 100 کیلومتر مسافت در اتوبان قزوین ـ زنجان را معادل مصرف یک لیتر بنزین بدانید، متوجه می شوید چقدر مصرف بنزین و استهلاک و تصادفات خودرو کاهش می یابد و در وقت و نیروی کار صرفه جویی می گردد. این هزینه ها در دوران همه گیری ویروس کرونا به صورت تصاعدی محاسبه می گردد که خوشبختانه با مدیریت مدبرانه در مورد ارائه دسترسی های مالی در روستاها، به نحو مطلوبی در حال اجرا است.

واضح است که پست بانک یکی از برنامه های نظام بانکی برای گسترش شمول مالی است تا همه مردم بتوانند از خدمات بانکی استفاده نمایند. آیا با تغییر جغرافیای جمعیتی باید در نگرش نسبت به شمول مالی و وظیفه پست بانک نیز تغییراتی ایجاد گردد؟

در حال حاضر به تمامی مناطق کشور (اعم از شهری و روستایی) خدمات متنوع مالی ارائه می گردد و پست بانک این وظیفه را با بهره برداری از ظرفیت های مختلف شعبه ای و همچنین توسعه خدمات آنلاین و دیجیتالی در گستره کشور انجام می دهد. بنابراین برای ارائه خدمات از نظر جغرافیایی هیچ محدودیتی وجود ندارد و دسترسی برای همگان فراهم است. شمول مالی بر دسترسی کافی، به موقع و به صرفه خدمات مالی برای همه اقشار جامعه تأکید دارد. هزینه مبادله و عدم امنیت برای خدمات مالی نقدی بالاست.

شمول مالی هم به دنبال تسهیل دسترسی افراد برای غلبه بر این مسائل است. گرچه شمول مالی در مناطق شهری بالاست، اما پست بانک در این زمینه نیز پیشگام بوده و گسترش شعب بانکی و توسعه خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را دنبال نموده است. با این اوصاف، در سال های گذشته شمول مالی در مناطق روستایی و کم برخوردار با شرایط مطلوب فاصله داشت که پست بانک کوشش نموده ضریب نفوذ ابزارهای بانکی را در میان مردم افزایش دهد.

از نظر جغرافیای جمعیت، هنوز حدود 20 میلیون نفر در مناطق روستایی سکونت دارند؛ یعنی تقریباً از هر پنج نفر یک نفر در مناطق روستایی ساکن است. هرچند پست بانک کوشش زیادی برای ارائه خدمات مستقیم به این مناطق نموده و بیش از 20 درصد جمعیت روستایی را پوشش داده، ولی در کوشش است شمول مالی را در دو بعد گسترش دهد؛ نخست اینکه با شناسایی و ارزیابی دوباره مناطق، امکانات سخت افزاری لازم را برای دسترسی مردم به خدمات پولی و مالی فراهم کند. دوم اینکه این بانک به دنبال تعمیق و تنوع خدمات مالی با استفاده از ابزارهای مالی متنوع است که به صورت سوپرمارکت مالی تعریف شده و به دنبال عملیاتی سازی آن هستیم. در مجموع باید گفت پست بانک، وظایف و مأموریت های خود را با بهره برداری از فناوری های جدید و با روینمودهای نوین انجام داده و شمول مالی را در ابعاد کمی و کیفی توسعه خواهد داد.

در رابطه با توسعه بانکداری دیجیتال چه اقداماتی در پست بانک صورت گرفته و چه برنامه هایی را برای آینده طراحی نموده اید؟

یکی از مأموریت های پست بانک، ارائه خدمات به شرکت های فناوری اطلاعات و ارتباطات و شرکت های نوپا و نوآور در آن حوزه است. شرط اول برای ایفای نقش فعال در زمینه خدمات بانکداری دیجیتال، حرکت به سمت تحولات دیجیتال و نهادینه کردن فرهنگ دیجیتال است. سپس باید از دیگر فعالان بخش های فناوری اطلاعات و ارتباطات حمایت کند. شرکت های نوپا و دانش بنیان غالباً وثایق غیرمنقول شهری و بلامعارض و دارایی مالی میلیاردی در اختیار ندارند. واحدهای بانکی که از اینها حمایت می نمایند، باید به دنبال خلاقیت هایی باشند که حداقل وثایق و تضامین را از آنها بخواهند.

لازمه چنین کاری آن است که ابتدا خودمان متحول شویم. ما سند راهبردی بانکداری دیجیتال پست بانک را تدوین نموده ایم که حاصل 18 ماه کوشش گروه های متخصص است و در هیئت مدیره نیز به تصویب رسیده است و به زودی از این سند رونمایی می کنیم. ما باور داریم طی پنج سال آینده تحولات چشم گیری در زمینه بانکداری دیجیتال در پست بانک صورت می گیرد.

در این برنامه چشم انداز و راهبردهای کلیدی بانک تعریف شده و نقشه راه برای رسیدن به اهداف معین شده است. کوشش نموده ایم دسترسی به خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را در ایران، به ویژه در مناطق روستایی و کم برخوردار گسترش دهیم. همچنین به دنبال توسعه خدمات اینترنتی از طریق دستگاه های خودپرداز از قبیل خرید یا فروش سهام و ثبت نام در سامانه سجام هستیم. در این راستا، کوشش خواهد شد خدمات مالی اینترنتی به مناطق روستایی گسترش یابد. همچنین اقدامات مهمی در زمینه ارائه تمامی خدمات بانکی بر بستر دیجیتال و به صورت آنلاین؛ هوشمندسازی و سفارشی سازی خدمات در بستر دیجیتال؛ توسعه خدمات موبایل بانک (هر موبایل یک شعبه)؛ توسعه بانکداری باز با استفاده از ظرفیت فین تک ها برای طراحی خدمات جدید برای فعالان اقتصاد روستایی و حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در حال اجرا است.

گسترش دسترسی به ابزارهای بانکداری الکترونیکی در مناطق روستایی از راهبردهای اصلی پست بانک ایران در حوزه بانکداری دیجیتالی است. در این راستا، تعداد ابزارهای الکترونیکی در مناطق روستایی شامل 2626 خودپرداز، 5249 انتهاه شعبه ای و 60 هزار انتهاه فروشگاهی است که در مجموع به حدود 68 هزار رسیده است. متناسب با گسترش ابزارهای الکترونیکی، در تعداد تراکنش ها و مبالغ نیز رشد بسیار خوبی را تجربه نموده ایم.

علاوه بر این به دلیل افزایش ضریب نفوذ تلفن ثابت و همراه در مناطق روستایی، زیرساخت های ارتباطاتی و اینترنتی در مناطق روستایی بهبود پیدا نموده است. بر این مبنا، حداقل های مورد احتیاج برای ارائه خدمات اینترنتی در بیشتر مناطق روستایی فراهم شده است و پست بانک نیز کوشش می نماید از این ظرفیت ها برای ارائه خدمات اینترنتی بهره برداری کند. در مناطقی که دسترسی به اینترنت فراهم نباشد، با همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به تدریج زیرساخت ها تأمین خواهد شد.

در مجموع آنچه از آن مطمئن هستیم، این است که هر چقدر خدمات پست بانک بیشتر بر بستر بانکداری دیجیتال سوار شوند، هزینه هایمان نیز بیشتر کاهش می یابد. قیمت تمام شده پول پست بانک در انتها سال مالی 1397 معادل 24.1 درصد بود، اما در سال 1398 آن را به 17.3 درصد رساندیم. در شش ماه اول امسال هم این رقم به 14.8 درصد رسید. سند راهبردی ما جزء به جزء در حال اجرایی شدن است و با ارائه خدمات غیرحضوری، قیمت تمام شده پول به سرعت کاهش می یابد. معتقدیم بانکداری دیجیتال یک اجبار است، نه انتخاب. ما راه دیگری نداریم.

درباره پست بانک و آینده آن، دو مسئله به صورت بالقوه برای این بانک و وظایفی که برای آن تعریف شده، تغییراتی به وجود آورد؛ یکی متحول شدن جغرافیای روستایی ـ شهری ایران که باعث توسعه برخی روستاها و متروک شدن برخی دیگر شده و دوم ظهور انواع راهکار های فناورانه اطلاعاتی و ارتباطاتی مثل نئوبانک ها، کاهش تعداد شعب و… . آیا شما این دو را جزء عوامل تأثیرگذار بر سیاست های کلی پست بانک می دانید؟ درباره بانکداری بدون شعبه چه رویکردی در پیش گرفته اید؟

این پرسش که بانک ها به سمت توسعه شعب حرکت نمایند یا اقتصاد دیجیتال و بانکداری مجازی را جدی تر دنبال نمایند، بحث روز جهان در صنعت بانکداری است. در جهان نُرم های تعریف شده ای وجود دارد که می گوید به ازای هر چند ده هزار نفر، باید یک شعبه وجود داشته باشد. طبیعی است که انجام برخی فرایندها فقط به صورت حضوری امکان پذیر است. بانک ها به تدریج خدمات خود را از طریق فین تک ها انجام می دهند و به همین دلیل احتیاج به شعبه کاهش می یابد، ولی ما یک مأموریت متفاوت از سایر بانک ها داریم که باعث می گردد، به استناد قانون، نه تنها به سمت کاهش شعب نرویم؛ بلکه به دنبال توسعه نقاط تماس در مناطق محروم نیز باشیم.

بخشی از خدمات معمول بانکی پست بانک مانند سایر بانک هاست، اما ما وظایف حاکمیتی و نظارتی هم داریم که ایجاب می نماید به توسعه واحد بانکی اقدام کنیم. وقتی خدمات بانکی خود را به عده ای دیگر در بخش خصوصی می سپاریم، نه تنها قادر به کاهش تعداد شعب نیستیم؛ بلکه برای نظارت عالیه، نظارت به روز و نظارت دقیق ناچاریم بر تعداد شعب بیفزاییم.

تفاوت ماهوی پست بانک با دیگر بانک ها این است که شعب بانک های متعارف در نقاط تجاری و در دسترس مردم قرار می گیرند، اما پست بانک الزامی به رعایت این مسئله ندارد که شعبه خود را در راستاهای اصلی و پرتردد ایجاد کند. گاهی طبقه هجدهم یک مجتمع را به عنوان شعبه انتخاب می کنیم و خودمان نیز کارهای نظارتی را انجام می دهیم. پست بانک در شهرها در پی کاهش تعداد شعب است، اما در باجه های روستایی و نظارت روستایی، توسعه شعب دنبال می گردد تا از این طریق بانکداری روستایی تقویت گردد.

در واقع پست بانک به دنبال گسترش بانکداری الکترونیکی است، ولی به طور همزمان توسعه شعب را نیز در دستور کار دارد؟

بله، در مناطقی که احتیاجمند نظارت و واحدهای بانکی روستایی باشند، در پی توسعه هستیم، اما در شهرها شعب موجود را کم می کنیم تا به سمت بانکداری دیجیتال برویم. همان طور که می دانید با گسترش فناوری ها، احتیاج به شعبه های فیزیکی تا حد زیادی کمتر شده است. ایجاد شعب جدید با هزینه های زیادی همراه است؛ بنابراین گسترش فیزیکی بانک فقط در صورت ضرورت و تحلیل هزینه ـ فایده صورت می گیرد و جزء اولویت های راهبردی بانک نیست.

پست بانک از جمله بانک هایی در ایران است که با رویکرد عمل گرایانه و پراگماتیستی در پی عملی کردن ایده ها و تئوری های خود است و در این کار نیز کم و بیش پیروز شده است. چه عواملی در این پیروزیت دخیل بوده اند؟

در سال مالی 1397 پست بانک 430 میلیارد تومان زیان داد. سرمایه این شرکت چقدر بوده؟ 320 میلیارد تومان. یعنی پست بانک در یک سال بیش از سرمایه خودش زیان ایجاد کرد. از ابتدای سال 1398 نقشه راهی طراحی کردیم که شامل برنامه های عملیاتی شعب و مناطق بود. شاید بگویید تمام بنگاه های مالی از این دست برنامه ها دارند، ولی به نظر من اجرای برنامه مهم تر است؛ مهم تر از آن نظارت است و مهم تر از همه، بازخورد نظارت در برنامه های آینده. ارزیابی مدیران تک به تک انجام می گردد.

مدیران دلایل عدم حرکت خود را شرح می دهند. کسانی که پیروز شده اند علل پیروزیت را برای سایر عوامل بازگو می نمایند و سایرین درس می گیرند. پاداش مدیران هم تماماً بر اساس میزان عملکردشان پرداخت می گردد. سیستم های مکانیزه در شعب به نحوی طراحی شده که در هر لحظه می توان کارنمودها را سنجید.

دومین رویکرد مهم در پست بانک این است که فرد مناسب در صندلی مناسب مشغول به کار گردد. برای انتخاب مدیران، از میان مدیران پست بانک فراخوان می دهیم. گرچه هفت خوان را باید بگذرانند، اما سه مرحله مهم دارد که اگر آنها را رد نمایند به مدیریت می رسند. احکام نیز بر اساس عملکرد و کارایی صادر می گردد. این روش ها در پست بانک تحول ایجاد نموده اند.

در انتها اولین سال تجربه نقشه راه پست بانک، نه تنها از زیان دهی خارج شده بودیم؛ بلکه به سود هم رسیدیم؛ چراکه از هزینه تمام شده پول کاسته و علاوه بر آن به سوددهی نیز رسیده بودیم.

نکته دیگر اینکه پست بانک تنها بانک دولتی است که سهام آن در بورس معامله می گردد و علاوه بر دولت، 40 هزار شخص حقیقی هم سهام دار آن هستند. یعنی 40 هزار و یک نفر عملکرد ما را رصد می نمایند و ما به صورت ماهیانه جوابگوی آنها هستیم. ضمن اینکه گزارش های ما در کدال بورس نیز در دسترس است. تأکید زیادی بر برنامه ریزی، اجرا و نظارت داریم. در حقیقت مقوله نظارت را بسیار مهم می دانیم؛ چراکه اگر بر یک برنامه بد نظارت صورت گیرد، بیش از برنامه خوبی که بر آن نظارت نگردد، احتمال رسیدن به پیروزیت وجود دارد. در پست بانک هیچ برنامه ای روی قفسه کتابخانه خاک نمی خورد؛ بلکه معتقدیم تمام برنامه های تدوین شده باید اجرا شوند.

منبع ماهنامه عصر تراکنش شماره 41

نویسنده / مترجم رسول قربانی

->