هنریک ایبسن - خالق خانه عروسک و دشمن مردم - زندگینامه و آثار - فروشگاه کوچک

جهت دریافت خدمات هزینه بازسازی ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. از طراحی پلن بازسازی تا اجرای جز به جز بازسازی منزل، ویلا و ساختمان اداری تخصص ماست.

در اینجا به عنوان مثال شاید بی جا نباشد اگر به بعضی از آثارش اشاره کنیم: در سال 1879 نمایشنامهٔ خانه عروسک ایبسن با موجی از انتقاد و اعتراض روبرو گشت. نورا قهرمان زن این نمایشنامه به این دلیل که شوهرش با وی چون یک عروسک و یا یک موجود نازپروردهٔ خانگی رفتار می نماید وی را ترک می گوید. کوته نظران به غلط این نمایشنامه را رساله ای بر ضد ازدواج پنداشتند، در صورتیکه پیغام ایبسن در واقع این حقیقت غیر قابل انکار بود که هرکس بایستی ماهیت اصلی خویش را جستجو و پیدا نماید. هنگامیکه شوهرش به وی گوشزد می نماید که قبل از هر چیزی نورا وظیفه یک مادر و یک همسر را دارد وی در جواب می گوید: قبل از هر چیزی من یک انسان هستم.

در سال بعد ایبسن پاسخ منتقدین خانه عروسک را با نمایشنامه اشباح می دهد، این بار دیگر داستان درباره زنی است که به خاطر قیود اجتماعی و حرفهای مردم زندگی زناشوئی را با شوهری ناباب ادامه می دهد. همین امر باعث بروز حوادث و اتفاقات وحشتناکی می شود.

باز هم فریاد معترضین به آسمان میرود و باز هم ایبسن یک سال بعد یعنی در سال 1882 با نمایشنامه جدیدی به نام دشمن مردم جواب دندان شکنی به آن عده می دهد. در سراسر این اثر، ایبسن بیرحمانه اجتماع دو رو و ریاکار عصر خویش را به باد انتقاد و مسخره می گیرد. در سال 1884 با مرغابی وحشی و در سال 1890 با هدا گابلر ایبسن نشان می دهد که هرگز نخواسته است معلم اخلاق و یا حلاّل مسائل باشد. ادعائی هم ندارد که جوابگوی تمام سئوال هاست، بلکه قبل از هر چیز وی یک هنرمند اعجاب انگیز و در فن خود استادی بیمانند است. ایبسن در نمایشنامه هایش در نهایت سادگی و در عین حال با قدرتی بی نظیر با مطالعهٔ روان اشخاص و نشان دادن موقعیتهای گوناگون و آنالیز مسائل مختلف انسانی خواننده را بیدار و ذهنش را روشنی می بخشد و این خود نوعی ارشاد است. و به راستی که ایبسن در کار ارشاد و اشاعه و تنویر افکار پاک و نیالودهٔ آرمانی، درام نویسی یگانه و بی نظیر است.

هنریک یوهان ایبسن به سال 1828 در قصبه یا شهر کوچک سه هزار نفری شی ین در ساحل جنوبی نروژ دیده به دنیا گشود. وقتی 8 ساله بود، پدرش-کنود ایبسن-بازرگانی که خون آمیخته دانمارکی و آلمانی و اسکاتلندی داشت ورشکست شد. از این روی سالهای درازی را در فقر و تهی دستی سپری کرد. ابتدا می خواست پزشک شود اما بعد به نوشتن و تئاتر روی آورد، مدتی نیز مدیر تئاتر بود. پس از ناکامی در انتشار و اجرای چند نمایشنامه از جمله کاتیلینا و آرامگاه جنگجو در سال 1874 راهی ایتالیا شد.

در این کشور دو نمایشنامه منظوم براند (1886) و پرگونت(1867) را سرود. این دو نمایشنامه در به شهرت رسانیدن ایبسن تاثیر به سزائی داشتند. ایبسن تا سال 1891 تنها دو بار به نروژ بازگشت و تا این تاریخ در آلمان و ایتالیا زندگی می کرد. وی در سال 1869 با نوشتن نمایشنامه جامعه جوانان با نظم وداع گفت و تا آخر عمر تنها به نشر نوشت. نمایشنامه های او عبارتند از: کاتیلینا، آرامگاه جنگجو، کمدی عشق، مدعیان تاج و تخت، براند، پرگونت، قیصر و جلیلی، ارکان جامعه، خانه عروسک، اشباح، دشمن مردم، مرغابی وحشی، زن دریائی، روس مرس هولم، هدا گابلر، استاد معمار، ایولف کوچک، یان گابری یل بور کمان و رستاخیز ما مردگان.

اگرچه پاریس مدتی حکمران مطلق العنان عرصه تئاتر بود اما درام نویسان معتبر یعنی استادان مسلم عصر از دیارهای دیگر و جاهائی برخاستند که با آن فاصله بسیار داشتند. نخستین نفر از این استادان که از اقصی نقاط شمال بر عرصه تئاتر اروپا تاخت هنریک ایبسن بود. اینکه یک نروژی توانست در حوزه درام قرن 19 کاری را به انجام رساند و یک سلسله شاهکار منثور بیافریند که نمایشنامه نویسان پاریس و لندن و وین و برلن تا آن موقع از انجام آن عاجز مانده بودند خود یکی از شوخیهای روزگار است. اگر بپرسیم پیروزیت ایبسن در چه بود شاید بگویند که پای بعضی افکار مهم و مبارزه جوئی جدی و معنوی را به صحنه تئاتر کشید (مثلا آنگونه که برنارد شاو می گوید) و یا شاید مانند منکن خواهند گفت که نظریات و افکار چندان مهم نیست و وی همه چیز را مدیون تکنیک عالی خویش است. این دو قول هر دو نارساست و هر دو در عین حال که در خصوص شخص ایبسن به انصاف داوری نمی نماید درباره تئاتری هم که او مسخّر کرد از حدود انصاف دور می شود.

هنگامیکه ایبسن جدا دست به کار آفرینش درام منثور خویش گشت افکار نو و نقد اجتماعی، اندک اندک به عالم تئاتر راه می یافت و شیوه پوسیده و نا به هنجار و تصنّعی دیرین کم کم از صحنه تئاتر رخت برمی بست. آنچه ایبسن انجام داد تسریع این رفت وآمد نبود بلکه ارتقاء و اعتلای درام به سطح و قدرتی عالیتر بود. وی همچون مهندسی با ساده کردن و در عین حال قوی تر ساختن دیگ بخار توانست بر میزان فشار داخلی آن بیفزاید. آنچه او آفرید درامی بود به مراتب متراکم تر و عمیق تر از درامی که روزگار تا به آن وقت به خود دیده بود. مثلا درام او در مقایسه با آثار درام نویس معاصر وی بیورنستیرنه بیورنسن نمایشنامه نویس، شاعر و رمان نویس و کارگردان تئاتر و رهبر سیاسی که شاه بی تاج و تخت نروژش می خواندند و نوشته هایش ستایشگر و بیننده فراوان داشت گویای حقایقی چند است: بیورنسن شخصیتی والا و شاعری به حق ملی بود اما نمایشنامه هایش حتی نمایشنامه آنسوی قدرت بشر که روزگاری سخت بلند آوازه بود اینک در مقام مقایسه با نمایشنامه های ایبسن قطعات رقیقی بیش نیستند.

ایبسن این کار یعنی القای تأثیر فوق العاده وسیع و عمیق از زندگی را تنها با ابداع چند شیوه نو و تعقیب سیر جریان رئالیسم و کنار گذاردن گفتگوئی که اشخاص داستان در صحنه با خود دارند و یا سخنانی که در جمع می گویند و وانمود می نمایند که دیگران نمی شنوند و بالاخره نامه هائی که بلند بلند می خوانند و چیزهائی مانند این، یعنی انحاء و انواع مونولوگ یا تک گوئی درونی و یا حدیث نفس به انجام رساند. نکتهٔ مهم این است که ایبسن با نوشتن آثار پرارج، مردم دنیا را وادار به تفکر کرد و از طرف دیگر راه و رسم مبتذل و شیوه ماشینی معمول نمایشنامه نویسی زمان خود را تغییر داد. نیرنگهای ناشیانه و مذمومی را که با زندگی روزمره هیچ ارتباط نداشت و در تئاترها رایج بود مطرود ساخت. حدیث نفس کردن اشخاص بازی در روی صحنه به منظور بیان فکر، مکالمهٔ شخصی با شخص دیگر بازی با این فرض که سایر اشخاص بازی در روی صحنه صدای او را نمی شنوند، معرفی شخصی که قهرمان داستان بتواند هیجانات روحی خود را برای اطلاع تماشاگران به او شرح بدهد، معرفی شخصی که در واقع نماینده یا سخنگوی مصنف باشد، اینها و دهها تمهید ناشیانه دیگر از جمله چیزهائی است که ایبسن آنها را از عالم تئاتر راند.

یکی از اسباب پیروزیت ایبسن کشف فنی فوق العاده مهمی بود که کرد و آن دگرگون ساختن شیوهٔ ساختما نمایشنامه بود. شیوه ای که نمایشنامه نویسان پس از وی به دفعات به کار بسته و می بندند. وی بدون این شیوه هرگز قادر نمی بود آن وسعت و گستره نمایان زندگی و آن عمق و تراکم را ارائه کند.

ایبسن پس از تامل بسیار به خصوصیات و سرگذشت اشخاص نمایشنامه های خود مراقبت می کرد که داستان مستمر و مشترکشان به تدریج بالا گیرد و به سوی اوج رهسپار شود و سپس پیش از وصول به این اوج نمایشنامه را آغاز کند و رویدادهای گذشته را که با گفتگوهای گونه گون و ماهرانه به بیننده القاء می شود در این امر شرکت دهد. سبک قدیم نمایشنامه نویسی این بود که در پردهٔ اول، موضوع داستان مطرح می گشت و اشخاص بازی معرفی می شدند. در پرده دوم داستان بسط می یافت و در پرده سوم به نقطه اوج می رسید و نتیجه گرفته می شد. ولی شاهکارهای ایبسن از همان لحظه که پردهٔ صحنه به کنار می رود، داستان آغاز می شود و اوج می گیرد. در نمایشنامه اشباح داستان با تولد کودک علیلی آغاز می شود و وقایعی که در صحنه رخ می دهد درست ادامه سیر طبیعی حوادث داستان است. ایبسن خود را ملزم نمی بیند که ابتدا موضوع داستان را مطرح و اشخاص بازی را معرفی کند. اگر چنین می کرد در جریان طبیعی فکر و توالی تصور تماشاگران شکست وارد می آورد. ایبسن موضوع و اشخاص بازی را ضمن پیشرفت داستان معرفی می نماید و این ابتکار مهم در دورهٔ نهائی عمر او به مرحله کمال رسیده است. این سبک درام نویسی با آنچه بیشتر پیشینیان و حتی معاصران وی می کردند و بدان وسیله خویشتن را محکوم به اطناب و ملال انگیزی می ساختند و یا تمام نمایشنامه را به آکسیونی ناچیز مقید و محدود می ساختند تفاوت فاحش داشت و ایبسن دریافت که آنچه دست کم در درامی از این دست که وی در کار آفریدنش بود حائز اهمیت است اوج داستان یا جوشش نهائی هیجان و بالاخره نتیجه نهائی این سرگذشتهای به هم بافته است.

بدین ترتیب فنی را ابداع کرد که شیوه گذشته نگری اش نام نهاده اند و بسکمک از نمایشنامه نویسان جدید، بهره ها از آن گرفته اند. در هنگامی که ایبسن به دوره میانه کار خویش رسید و این دورانی است که خلق بیشتر آثار عمده اش را بدان مدیونیم، همه استادی و مهارتی را که لازمه پیروزیت است به خدمت آن گماشت. در این دوران سختکوشی و تلاش و توجه، آنچه را که می نوشت مدام اصلاح می کرد و می پیراست، اما به عین همین پیگیری و سختگیری-و باید اضافه کرد که در تاریخ نمایشنامه نویسی، ایبسن مصمم ترین و سختگیرترین چهره هاست-هم به صرفه جوئی و ایجاز در کلام و هم به قوت آن دست یافت و توانست به نحوی مستمر و مداوم و بی آنکه مانند بیشتر نمایشنامه نویسان تغییر و تنوع را به کمک حوادث فرعی خنده دار یا جالب ارائه کند داستان را در خطی تعیین و تعیین پیش ببرد. صحنه تئاتر ناگزیر بود یا ایبسن را تحمل کند و یا به خود واگذارد. مثلا دو نمونه از آثار دوران کمالش را در نظر گیریم: صحنه آرائی دقیق و سخت پرده اول در اردک وحشی که از شاهکارهای او است یا صحنهٔ میهمانی در خانه بابا ورل مشکل میتواند علت وجودی خویش را توجیه کند در حالیکه بدون آن نمایشنامه می توانست آسانتر بر صحنه آید بی آنکه چیزی از تأثیرش کاسته شود.

هم چنین است در هدا گابلر، که از آنجائی که موقعیتی ممتاز برای جلوه گری و درخشیدن در اختیار هنرپیشه معتبر می گذارد. اغلب بر روی صحنه می آید منکن می گوید: گزارش یا سابقه ای در دست نیست که ایبسن از آغاز تا پایان عمر خویش چیزی را گفته و یا فکری را بیان نموده باشد که قبلا در مقاله روزنامه ای نیامده باشد. این گفته نارواست و به هرحال بی جا، زیرا ایبسن با سرمقاله های روزنامه ها رقابت نمی کرد بلکه تجربه دراماتیک به ما عرضه می داشت و اگر منکن واقعا معتقد بود که می تواند نمایشنامه استاد معمار را به نحوی مناسب در این گفته تلخیص کند که یک مرد پنجاه و پنج یا 60 ساله ابله است اگر دل در گرو عشق دخترکی نارس ببندد در این صورت چگونه پذیرفت بر چنین نمایشنامه تهی و بیمایه ای مقدمه بنویسد؟

آنچه در واقع این نمایشنامه ها را از آثار دیگران ممتاز می نماید تراکم و عمق فزون از اندازه آنهاست و این کیفیت را نمی توان تمام و کمال با تغییر شیوهٔ کار یعنی به کار بستن تکنیکی نو، شرح و تاویل و تامل کرد. ایبسن رویهمرفته همانگونه که بیشتر ناقدان اخیر آثارش تصریح نموده اند شاعری نروژی بود. اگرچه 27 سال به میل خود عزلت گزید و در این مدت از تنها جامعه ای که از نزدیک می شناخت یعنی از مردم به ظاهر خشک و خشن دیار خلیج های تنگ و باریک سخت خرده گرفت و نتوانست انفجارهای تند و سرکش درون را فرونشاند و هنوز ذهنش جولانگاه غولان و اشباح بود، با این حال هیچگاه در رم یا آلمان زندگی جدیدی اختیار نکرد بلکه همچنان از مردم دوری می جست و مغرورانه خویشتن را به خدمت کار خویش می گرفت با اینهمه هنوز همان شاعر نروژی بود که علیه موانعی که فرا راه بود، علیه سهل انگاری و فقر مبارزه می کرد و پایان نمایشنامه دلیرانه براند و حتی نمایشنامه افشاگرانه پرگونت را نگاشت که در حقیقت حماسهٔ زندگی مردم شمال و محتوی پاره ای عناصر شاد و مضحکی است که از آن پس هرگز به دیگر آثارش راه نیافت. اما همین که از مردم کناره گرفت کوشید تا شاعری را که در درونش مأوی نموده بود در قید نهد و محدود کند [حتی خاطرنشان کرد که شعر برای درام زیان بخش است] اما این شاعر که از ساحت ضمیر آشکارا رانده شده بود، در حالتی از عصیان در ضمیر پنهان نشوونما کرد و برومند شد. اینک کل شخصیت وی مرکب از سه بخش بود، سه کشمکش مداوم که هریک ناگزیر هیجانها و فشارها و تقّلاهائی را پدید می آورد که وی در مراحل پیشرفت و کمال کارش در بیان و حلشان و یا به قول خود در خلاصی خویش از زهرشان می کوشید، نخست خود وی بود که از تنها جامعه و مردمی که پروایشان را داشت یعنی از هموطنان نروژی خود به دور مانده و با ایشان سخت درافتاده بود. سپس ضد شاعری که مدام با شاعر در کشمکش بود و بالاخره برخورد و کشمکشی که سایه خویش را بر نمایشنامه های سالیان آخر عمرش می افکند و به نومیدی موحش می انجامید.

برخورد بین هنرمندی که آماده است همه چیز را فدای هنر خویش کند و روح و شبح مردی که از اعماق درون سر برمی آورد و مشت لاغر خویش را گره می نماید و اعلام می نماید که این به اصطلاح فداکاری غرورآمیز چیزی جز خودکشی تدریجی نبوده است. از این من که به این شدت تقسیم و تجزیه شده تراکم و عمقی نتیجه می شود که اثرات آنرا در آثار زیبای وی خاصه در اردک وحشی و روس مرس هولم-که از بسکمک جهات شاهکار او است-و نیز در استاد معمار می بینیم و همین فشار هولناک درون است که در هنرش تسلی می جوید و وی را ناگزیر می سازد که بیش از هر نمایشنامه نویس هم عصر خویش مرز مه آلود و بسا مشئوم بین آگاهی و ناآگاهی را به بیننده القاء کند و بدان وسیله در عرصه روانکاوی که چندی بعد به بیمارستان ها راه یافت به قیافه و هیئت رسولی ظاهر شود و پیش از ظهور فروید و یونگ به تنفیذ افکارشان همت گمارد. این امر مخالفتی را که آثارش در مردم برانگیخت و سیل سخنان ناروائی را که به سویش روان ساخت بعضا شرح می دهد. چیزی که منتقدان و مردم تماشاخانه رو را به آن داشت از او زبان به شکوه و شکایت گشایند و نمایشنامه هایش را بد و نفرت انگیز بخوانند همه ناشی از انتقادش از جامعه و تاختنش به بورژوآهای ریاکار نبود. بی گمان این مردم از افشای جوانب پنهان اعماق شخصیت خویش ناراحت شده و به شیوه ای که نمی توانستند نامی بر آن نهند برآشفته اند. درست مانند کسانیکه بعدها به همین نحو برآشفتند و از سر خشم کشفیات روانکاوان را مردود شمردند.

اما به هرحال بی مهری منتقدان و مردم تماشاخانه رو موجب دیگری نیز داشت: اینان عادت بر این داشتند در صحنه تئاتر با نمایشنامه نویسانی روبرو شوند که ظرافت و لطفی را با کار درمی آمیختند. اما نمی توان انکار کرد که هنریک ایبسن هم در مقام نمایشنامه نویس و هم به عنوان یک انسان، فاقد لطف و ظرافت بود. وی اگرچه نابغه بود-و در این باب تردیدی نیست ولی آدمی بود عجیب دوست نداشتنی و شاید بهمین دلیل هم بیشتر اوقات مردمی دوست نداشتنی را ارائه می نماید. مسئله تنها ناشادکامی این مردم نیست، چون ایبسن به هرحال کمدی سبک نمی نوشت. اما این هم ممکن نیست که این مردم با آنچه که می گویند هرگز توانسته باشند شاد و شادکام باشند.

به طور کلی دوره نویسندگی ایبسن را به سه دوره تقسیم می نمایند:

1-دوره اول: بیشتر نمایشنامه های او در این دوره منظوم است و تحت تأثیر شدید اسکریب می باشد و پرگونت بهترین نمونه نمایشنامه در این دوره از نویسندگی اوست.

گیورگ براندس دوست دانمارکی ایبسن که بر تمام فرهنگ اروپائی تسلط دارد به نمایشنامه پرگونت می تازد و آن را بدون پیغام می داند. او می نویسد: پس کشف ایبسن چیست؟ آمریکای او کجاست؟ نطق براندس در کپنهاگ سخت در ایبسن کارگر می افتد و چند شب متوالی خواب به چشمهایش راه نمی یابد و تغییر رویه می دهد و شعر را یکسره رها می نماید و به جنگ شیوهٔ رومانتیک می رود و نویسنده ای اجتماعی می شود مثل اوژیه.

دوره دوم: در این دوره بیشتر آثار او به نثر است و خود را از زیر نفوذ اسکریب خارج ساخته، هرچند از عناصر سازنده نمایشنامه خوش ساخت استفاده می نماید ولی به قدری در کار خود مهارت پیدا نموده که این عوامل به نظر نمی آیند. مسائلی که مطرح می نماید عبارتند از: آزادی فکری هرانسان آزاده، آزادی عمل زنان در جامعه و خانه، آزادی فکری انسان در مقابل قدرت.

سبک او رئالیسم است و به مفاسد اجتماع شدیدا حمله می نماید و از این روی تئاتر وسیله مهم و موثری از نظر ابراز عقاید و افکار مردم می شود. و نمایشنامه های تز داراو موجب انقلابی در عالم تئاتر می شود. ایبسن با نوشتن نمایشنامه های این دوره مثل خانه عروسک، اشباح و دشمن مردم زمینه جدیدی برای تهیه نمایندگان و کارگردانهای تئاتر به وجود می آورد.

آنتوان (1963-1857) کارگردان فرانسوی و پایه گذار تئاتر لیبر(1887) و تئاتر آنتوان (1897) آثار ایبسن را در پاریس به معرض نمایش گذارد و موجب شهرت او گشت.

3-دوره سوم: در این دوره ایبسن دگرگونی فکری پیدا می نماید و به نوعی سمبولیسم می گراید. در آثار این دوره تلاش او بر این است که بتواند سرچشمه آمال و آرزوها و هدفهای بشری را کشف کند و نمایش بدهد. در این دوره تمام آثارش به نثر است و به یک فیلسوف و عارف بیشتر شبیه است تا یک نمایشنامه نویس اجتماعی.

در این دوره از نویسندگی سعی او بر این است که در عمق درون شخصیتهای نمایشنامه نویس های خود به کندوکاو بپردازد تا آنها را بهتر بشناسد و بشناساند و از این راه، طرحی نو در درام اروپا می افکند. بهترین نمایشنامه های او در این دوره اردک وحشی و هدا گابلر است. عظمت ایبسن در ادبیات نروژ همپایه شکسپیر در انگلستان است. هر دو زبان و زمان خود را تکمیل کردند و به گنجینهٔ ترکیبات لغوی و لغات ادب زمان خود اضافه کردند.

ایبسن پایه و ستون درام نروژ است و این نه تنها بدین لحاظ است که او زبانی غنی و متنوع دارد و نثر و نظم را گسترده تر ساخته است بلکه بدین لحاظ که او از زمان خود الهام بسیار گرفت همچنان که شکسپیر آئینهٔ رنسانس و نمودهای آن است. ایبسن یعنی اسکاندیناو و اسکاندیناو یعنی نروژ. تمامی فضای طبیعی و نگرش های سیاسی اسکاندیناو و حتی اروپا در کار او منعکس است. تاثیری که اروپا و انقلاب فرانسه بر او نهاده است بنحوی در کارهایش مشهود است. ایبسن از سوئی برای آزادی فرد، آزادی عقیده و دین و آزاداندیشی قلم زده است و از سوئی پرده از روی مطامع سوداگران برداشته است.

وایکینگها در هل گلاند.

وایکینگها در هل گلاند را می توان یکی از آثار خوب دوران جوانی ایبسن دانست. دورانی که نمایشنامه نویس با فقر و تنگدستی روبرو بود و از نامردمی های زمان خود گریزان. از این جهت جوان عصیانگر و طاغی از جامعه خود می گریزد و به دوران درخشان نیاکان خود روی می آورد و انسانیت و جوانمردی و مردی را در قرنهای دور می جوید و این اولین مرحلهٔ زندگی هنری او می باشد. می توان مراحل مختلف زندگی هنری او را بدین گونه تبیین کرد:

در مرحله اول فقر مادی خانواده ایبسن، سپس ورشکستگی پدر در هشت سالگی او، جدائی از خانواده در سن 16 و سپس بینوائی و تنهائی و حقارت جوان ترش رو در گریمستاد، گرسنگی و شکست دانشجو ایبسن در کریستیانیا و مطالعات پراکندهٔ او، نویسنده جوان را نسبت به جامعه خود حساس و معترض می گرداند. پس به قصد سرکوبی جامعه معاصر از گذشته درخشان نیاکان خود یاد می نماید و شخصیت آنان را می ستاید. نمایشنامه های ملی امثال آرامگاه جنگجو وایکینگها درهل گراند محصول این دوره اند. در این اثر ایبسن برای نخستین بار تا حد زیادی به سبک مخصوص خود دست می یابد که بیشتر کشف و شهود لحظات بحرانی است تا داستانپردازی. حادثه ها پیش می تازند، بی فاصله از پس حادثه ای، حادثه ای دیگر خلق می شودد. حوادث لحظه ای آرام و قرار ندارند. نمایشنامه لحنی حماسی دارد. در اوج خشونت از لطافت خالی نیست چنانچه جی. ویلسون نایت می گوید: در نمایشنامهٔ وایکینگ ها درهل گلاند که به مراتب از نمایشنامه آرامگاه جنگجو قوی تر است، طوفانهای سرد طبیعت و آتشهای شور و احساس انسانی جاری است. عشق درنده خوست و کینه، وحشیانه. نمایشنامه حکایت جوانمردان است و قربانیان پایمردی و حریقی که احساسات و شور آدمی را تداعی می نماید.

جای پای این نمایشنامه را می توان در آثار بعدی ایبسن به خوبی یافت. هیوردلیل زن جسور و در عین حال خطرناکی است [که به طور مبهم در شخصیت فیوریا در نمایشنامه کاتیلینا دیده می شود] که آرزو دارد شوهرش را الهام بخشد و از او مردی بزرگ بسازد. تیر و کمان هیوردلیل طپانچه های هداگابلر را نشان می دهد. فضای دریا، توفان، سحر و جادو، دیگر بار در شخصیت ربکا در نمایشنامه های روس مرس هولم و زن دریائی ظاهر می شود و همینطور نبرد میان مسیحیت و بت پرستی که در نمایشنامه وایکینگها در هل گلاند به طور غیرمنتظره و ناگهانی روی می دهد، در نمایشنامه قیصر و جلیلی نیز وجود دارد.

ایبسن در این نمایشنامه مرگی خودآگاهانه را پیش چشم ما می گستراند که از نقطه نظر نمایشی بسی قوی و پیروز است و مردانی را می نمایاند که شرافت و آبرو را عزیز می دارند و دوستی و رادمردی را گرامی می شمارند، مردانی که تنها در گذشته ای درخشان و بس دور توانند ظاهر شوند.

کاتیلینا-ایبسین در کریستیانیا دو نمایشنامه منظوم کاتیلینا و آرامگاه جنگجو را منتشر می نماید ولی کسی آن را به نمایش نمی گذارد. در این دو نمایشنامه آثاری از سبک رومانتیک النش لگر و شیوه شکسپیر به چشم می خورد. نمایشنامه توفان اثر معروف شکسپیر بر کاتیلینا نقش عمیقی نهاده است.

کاتیلینا سرگذشت شورشی است از نظر یک شورشی با آنکه موضوعش کهنه است ولی داغ انقلابات 1848 را بر جبین دارد. ایبسن با نگارش آن، شور انقلابی خود را بیرون می ریزد.

نمایشنامه های ملی-ایبسن در تئاتر برگن متوجه می شود که نروژ اصلا نمایشنامه ندارد. نمایشنامه ها یا فرانسوی هستند یا دانمارکی. چرا نروژ نباید نمایشنامه داشته باشد؟ ایبسن جوان برای خود برنامه ای طرح می نماید و آفریدن درام ملی نروژ را وظیفه خود می شمارد. در سال 1852 سفری به کپنهاگ و درسدن می نماید و بازمی شود. از سال 1853 تا چند سال بعد برای تئاتر برگن نمایشنامه هائی به نظم می سراید. اولین نمایشنامه او کمدی سه پرده ای رومانتیکها است بنام شب سن ژان که از آثار هرتس و های برگ و رویا در شب نیمه تابستان شکسپیر متاثر است. این نمایشنامه سبک خاصی دارد. سبکی که تا 15 سال بعد بدون هیچ دگرگونی در همه آثار او منعکس می شود. در 1855 نمایشنامه خانم اینگر را می سراید. موضوع آن مبارزه نروژ برای جدائی از دانمارک است. این نمایشنامه بر ضد دانمارک است. ولی بعدا در سال 1864 که پروس به دانمارک می تازد و نروژی ها به حمایت دانمارک برانگیخته می شوند ایبسن در این نمایشنامه دست می برد. ضیافت سول هاگ دو سال بعد سروده می شود. این نخستین نمایشنامه ایبسن است که با پیروزیت به روی صحنه می رود. موضوع آن وقایع تاریخی سده 14 است. از این نمایشنامه چنین برمی آید که ایبسن مانند هرتس با شیوه رومانتیک افراطی النش لگر سر ناسازگاری پیش گرفته است. وی که در کریستیانیا سخت شیفته آثار هرتس شده است دیگر النش لگر را نمی پسندد و خود را از قید ابتذال شیوه رومانتیک می رهاند.

آخرین نمایشنامه ای که برای تئاتر برگن می سراید اولاف لیل یکرانس نام دارد. محور آن ناسیونالیسم نروژی است. پس از این اثر در سال 1857 به کریستیانیا بازمی شود و مدیر تئاتر کریستیانیا می شود. ولی بیش از یکسال در این کار نمی ماند و سپس در تئاتری دیگر به سمت مشاور هنری آغاز کار می نماید.

در سال 1858 ایبسن نمایشنامه وایکینگها در هل گلاند را می نگارد ولی تا سال 1861 به نمایش دادن آن توفیق نمی یابد. نخستین تجارب ازدواج او و اندیشه اتحاد نروژ و سوئد و دانمارک در این نمایشنامه راه دارند. پس آموزشگاه معروفی که از اتحاد اسکاندیناو جانبداری می نماید او را به عضویت می خواند. ایبسن می پذیرد و بلندگوی اتحاد اسکاندیناو می شود.

کمدی عشق-در سال 1862، ایبسن به نام گرد آوردن فولکلور در اکناف نروژ به تفریح و تفرج می پردازد، به علاوه کمدی عشق را می نویسد. این نمایشنامه که در واقع تراژدی است اولین انتقاد اجتماعی او است. ناپخته ولی پرشور و دلنشین و طنزآمیز.

کمدی عشق که جامعهٔ کاسبکارانه را تخطئه و تمسخر می نماید و مانند اعلامیه حقوق بشر در سال 1789 از حقوق جدائی ناپذیر فرد سخن می گوید از شخصیت کی یرکه گور نشأت گرفته است. می توان گفت که سرگذشت کی یرکه گور- عشق و نامزدی و کف نفس و خودداری از زناشوئی-منشأ این نمایشنامه است: نویسنده جوان فالک و سو ان هیلد عاشق و معشوق اند اما برای آنکه عشق جاودانی آنان نمیرد از وصال و زناشوئی چشم می پوشند. سوان هلید حلقه را از انگشت بیرون می کشد و در آب می اندازد و آنگاه عشق خود را جاوید می خواند. ما زاده بهاریم و هیچگاه برای ما خزان نخواهد آمد. سوان هیلد عاشق خود را رها می نماید، زیرا عشق حقیقی را عشق خیالی و بر کنار از وصال می داند. آن وقت زن یک تاجر می شود.

مدعیان تاج و تخت-هنرمند که از کمدی عشق خیری ندیده است در سال 1863 نمایشنامه ای تاریخی به نمایش می گذارد. این نمایشنامه که می توان بدان مدعیان تاج و تخت نام داد، بهترین درام دورهٔ اول هنرمندی ایبسن است. شاعر در این درام نظم و نثر را با یکدیگر آشتی می دهد و خوب هم از عهده برمی آید. اما غرابت این نمایشنامه صاحبان تئاترها را از ادامه نمایش آن باز می دارد. پس این شاهکار چنانکه سزاوار است معروف نمی شود. شاعر باید سالها شکیبائی ورزد تا نمایشنامه هائی نامدار چون براند و پرگونت نام او را بر زبانها افنمایند و مدعیان تاج و تخت را دوباره زنده و مقبول و محبوب نمایند.

درام پنج پرده ای مدعیان تاج و تخت که رنگ ملی دارد، بیش از آثار دیگر او از حماسه ها و اساطیر اسکاندیناوی بهره ور و موضوعش وقایع تاریخی قرن 21 است. ایبسن در این درام از ناسیونالیسم دم می زند و از باقی ماندن قدرتهای متشتت محلی نگران است. تاثیر شکسپیر مخصوصا نمایشنامه مکبث در این درام محسوس است. در این نمایشنامه از میان گروهی که به تخت و تاج نظر دارند، شاه هوکون هوکون سون که با شخصیت خود قادر به برطرف مسائل است، غالب می آید و به وطن خود و حدت می بخشد.

براند-نمایشنامه براند که در 1866 سروده می شود روحی عرفانی دارد: براند مردی است حقیقت طلب. اهل سازش نیست. نمایشگر مسیحیت سخت و توانفرسای ابتدائی، مسیحیت کی یرکه گوری است. کجدار و مریز نمی شناسد. یا همه را می دهد یا هیچ نمی دهد. میان این دو قطب، مغاکی ژرف و پرنشدنی می بیند. برخلاف حکیمان مشرق زمین جمع بین الرأئین را محال می داند. با شعار همه یا هیچ خود را فدای دیگران می نماید. مادر، زن، فرزند و همه بستگی ها را بدرود می گوید. هیچ می شود. آنگاه همه را در خود می یابد و آزاد و بی بندوبار خود را می گسترد، پیش می افتد و مردم را رهبری می نماید و به کوه می برد، ولی بهمن بر او می غلتد و به کارش پایان می بخشد. ایبسن به قول خود با تنظیم این نمایشنامه زهرش را بیرون می ریزد و می آرامد، مثل یک عقرب. از آن پس هیچگاه تصویری به این روشنی از خود نمی کشد. براند جلوه متعالی شخصیت ایبسن است. ایبسن می گوید: من در بهترین لحظاتم براند هستم. ناکامی های زندگی او در این نمایشنامه سخت اثر گذاشته اند. مخالفتی که پیروان لامرس با هنر و صنعت می کردند و تحقیری که بر ایبسن جوان روا می داشتند در براند منعکس شده است. ایبسن دو سال در تنظیم براند عمر می گذارد. اما روزی اندیشه نوی در ذهن او می درخشد. پس نمایشنامه را بدور می اندازد. کار را از سر می گیرد و به سرعت در طی شش ماه به براند دیگری می پردازد. می گویند که بر اثر مطالعهٔ فاوست گوته دست به این کار زده است ولی نباید چنین باشد با آنکه خود منکر است براند مانند کمدی عشق زیر نفوذ کی یرکه گور است.

انتشار براند خفته ها را بیدار می نماید. مجلس نروژ به خود می آید پرندهٔ آبی آواره و بی آشیان را می شناسد و برای او حقوقی بیش از حد معمول مقرر می دارد. در پی این پیروزیت، پیروزیت دیگری نصیب ایبسن می شود و ان دوستی گئورگ براندس ادیب و متفکر شهیر دانمارکی است. نمایشنامه براند مردم را به ترک زادگاه و کارشان تحریک می نماید تا آنها را به کوه ببرد و وارسته و عارف سازد در حالیکه این چیزی جز ویران سازی بدون طرح نیست. اما براند می خواهد همسر و دوست و فرزند و مردم را ترک کند تا به خداوند برسد. براند نمونه یک اثر جامعه گریزانه است. نمونه ای از یک قیام بر ضد همه چیز، برای یک چیز.

پرگونت-در پرگونت مردی خیالباف و عرفان پیشه و خجول بند می گسلد و به عیاشی می پردازد و به جستجوی دیوانه وار خوشبختی می رود. قهرمانان آثار ایبسن بیشترا تجلی مستقیم زندگی خود او هستند. ایبسن روشنگری آشوب گر است. مردی است قیام نموده در خلوت اسکاندیناو، با چشم اندازی از اروپای مغشوش و سیاست باز. او برعلیه ریای مذهبی و کاسب کاری و دغلبازی قد برافراشت، اما افسوس که جامعه ای انقلابی نبود تا جوابگوی فریاد او باشد

ایبسن در پایان عمر پرتلاطم خود پایان عرفان و انزوا را انتخاب کرد. او مردی بود که از فقر و تنهائی آغاز کرد و به تنهائی رسید و میانه زندگیش چیزی جز تلخی و تلاطم و شادیهای کم رنگ نبود. هم چنانکه پرگونت به ندای بازگرد، بازگرد پاسخ داد ایبسن نیز این را کرد، او دوباره به آغوش ابرهای میرنده اسکاندیناو و کوهستانهای کبود و مردم سرزمینش برگشت، آنجا که در آن فقط یک داروخانه چی فقیر بود. آنجا که کمتر حرمت دیده بود و بیشتر رنج و بی اعتنائی. سال 1867 سال انتشار پرگونت است. پرگونت نمایشنامه ای واقعی نیست مانند براند شعر دراماتیک است. این اثر به منزلهٔ فاوست نروژ است. ایبسن در این اثر عظمت گوته را احیا می نماید و به نمایشنامه نویسی عمق و وسعت می بخشد و این شیوائی حتی در ترجمه های آن انعکاس می یابد.

ایبسن دیر معروف می شود و دیرتر به فراغت مالی نایل می آید. نروژ از نیش قلم او آزرده است. کشورهای دیگر هم به سختی او را می شناسند. درام های براند، پرگونت و قیصر و جلیلی را در رم می نویسد. براند و پرگونت او را به شهرت و کمی هم ثروت می رسانند. براند یک طغیان مذهبی است. سرگذشت کشیشی ضد کلیسا و ضد جامعه که پایان در تنهائی زیر تل بهمن نابود می شود و پرگونت سرگذشت مردی است که در جستجوی خوشبختی است. مردی خیالباف و بی قرار که در حقیقت همان ایبسن است. بعد از ایتالیا به آلمان می رود و تا سال 1891 به جز چند مورد از آنجا خارج نمی شود. او حالا دیگر مردی برون گرا با دیدی انتقادی است. پریشانی خصوصی اش کم و تب اجتماعیش بالاست. او دیگر یکسره عقل و نثر است و عاطفه و شعر را کنار گذارده است. به جنگ نروژیها می رود و خود را برتر از ملت خود می داند. ایبسن به آلمان می رود. آلمان، هنر و آزادی انسان و غرور بشری و انقلابات تا سر حد آنارشیسم وجودش را در بر می گیرد. او حالا یک آشوبگرای مطلق است.

اتحادیه جوانان-ایبسن در سال 1869 این نمایشنامه را که یک اثر تند سیاسی است می آفریند و بر سیاست و دغلبازان و حزب سازان می تازد. بر انانکه حاصل انقلاب فرانسه و دموکراسی را بر باد داده اند و بر خر مراد سوداگری سوارند می تازد. شیادان هدف تیر ایبسن اند. ایبسن می گوید: انقلاب فقط انقلاب روشنفکران است. در این سالها به نروژ برمی شود و عزت می بیند. نماینده سیاسی می شود و به مصر می رود تا در جریان افتتاح کانال سوئز شرکت کند، اما عظمت ابوالهول و اهرام او را جذب می نماید. به نروژ باز می شود. 50 شعر خود را منتشر می نماید. در سال 1877 عنوان دکترای دانشگاه اپسلا را می گیرد.

قیصر و جلیلی-در سال 1872 نمایشنامه قیصر و جلیلی در دو بخش نشر می یابد. ایبسن این نمایشنامه 10 پرده ای را که محصول 6 سال کار است، روشنترین آئینه افکار خود می داند. اما نقادان با او موافق نیستند. قیصر و جلیلی از سادگی و واقع بینی کلاسیک برخوردار است ولی مانند پرگونت پر از ابهام و پیچیدگی است در هر حال اولین اثری که ایبسن تحت تاثیر جامعه آلمانی می آفریند همین است. تضاد شخصیت ایبسن در قیصر و جلیلی نیز، منعکس است. براند باید بود یا پرگونت؟ مرتاض زاهد یا وارسته سرخوش؟

تعارض کامروائی خرد و مصالح دین یکی از مباحث عمده این نمایشنامه است. باید به یک از این دو روی آورد زیرا به هیچ روی نمی توان هر دو یا میانه آن دو را گرفت.

ارکان جامعه-ایبسن در سال 1877 نمایشنامه ارکان جامعه را منتشر می نماید که اثری است انتقادی، انتقاد به جامعه سوداگر و نیز در آن تعارض دو نسل به چشم می خورد. در این نمایشنامه ایبسن دیگر قهرمان گرا نیست و به روابط افراد اهمیت می دهد. در این اثر ایبسن به واقع بینی بیشتری دست یافته است. در سال 1878 به رم سفر می نماید و این طلیعه سومین دوره فعالیت هنری او است. خانه عروسک طلیعه این دوره و هدا گابلر پایان آن است. اشباح انعکاس تمام هیجانات قرن 19 است. قرن بی خدائی و سوداگری، قرن سیاست و تحول، قرن سکوت. نمایشنامه اشباح ضد کلیسا است و همه اروپا از ایبسن می رنجند. با این حال ایبسن که عصری را در انزوا گذرانده است و عقده های سکوت دیواره های وجودش را می خراشد به فریاد در می آید، تب سیاست و شورافکنی وجودش را فرا می گیرد. در این دوران او به هدف نمی اندیشد.

در سال 1850 به کار کاریکاتور سیاسی می پردازد. به تهدید پلیس و دسیسهٔ چاپخانه چی ها کار روزنامه و کاریکاتور را رها می نماید و نمایشنامه کوتاه سیاسی نورما را می نویسد. در سال 1851 با سرودن شعری که مورد ستایش اولد بولی-موسس تئاتر برگن-واقع می شود. به تئاتر برگن راه می یابد و شش سال به کار می پردازد و آنگاه دشمن مردم-از شاهکارهای او-آفریده می شود. در این اثر به مصالح اجتماعی روی می آورد و همچون یک مصلح در نقش استوک مان با مفسدین و سودپرستان می جنگد.

خانه عروسک-ایبسن در نمایشنامه ارکان اجتماع یک نکته مهم اجتماعی یعنی حقوق فرد را مطرح می نماید و همین موضوع است که در نمایشنامه خانه عروسک به صورت کاملتر تجزیه و تحلیل شده است.

متن نمایشنامه روال ساده ای را می گذراند و خواننده خود را در محیطی آشنا و مانوس می یابد. نورا زنی زیبا و شاداب که در طول نمایشنامه به خویشتن واقعی خویش دست می یابد برای بازیافتن سلامتی همسرش هلمر در پی تهیه پول است و این مبلغ را از کروگستاد نامی کارمند بانک قرض می نماید و شرط دریافت وام را که امضاء پدر نورا ست نورا با امضاء جعلی به انجام می رساند، زیرا اگر این کار را انجام نمی داد، هلمر از دست می رفت و دیوار محکم زندگیش فرو می ریخت. وی سپس با ابتکار و فداکاری خود پول مورد احتیاج را به دست می آورد و شوی را از مهلکه بیماری می رهاند، اما راز بزرگ خود را به هلمر نمی گوید و کروگستاد-مردی دون صفت در اذهان عمومی که از حیله و نیرنگ نورا باخبر است از پی رسیدن هلمر به مقام ریاست بانک و برکنار کردن او سعی می نماید که از شرایط ویژه نورا برای تثبیت مقام خود در بانک استفاده کند. این حوادث همزمان با وارد شدن خانم کریستین لیند است که از دوستان قدیم نورا است. وی در آغاز جوانی به خاطر شرایط ویژه مالی و خانوادگیش به عشق کورگستاد پاسخی نداده و برای تامین زندگی مادر و برادر خود با مرد دیگری ازدواج نموده بود، سه سال پس از مرگ همسر خود دوباره به شهر بازگشت و سعی در یافتن شغلی برای خود می نماید. نورا نمی تواند از نفوذ خود برای ابقاء شغل کروگستاد استفاده کند. پس کروگستاد با فرستادن نامه به هلمر دست به افشای راز نورا می زند. آشکار شدن راز به فروپاشی تمام احساسات و عواطف نورا و نیز، شناخت بیشتر نسبت به هلمر در زندگی زناشوئیش می انجامد. نورا در می یابد که برای زندگی کردن باید آموخت و شرط اساسی آموختن، دور ریختن همه آموزشهای کهن است. همه چیز باید بازآموزی شود. معنای حقیقی خوشبختی زندگی را باید دریافت. باید شهامت رها کردن را داشت. نورا به خوبی به لحن حقایق واقف شده بود. اما نورا بی هیچ چشم اندازی بی هیچ تصویر روشنی به استقبال زندگی و حوادث تازه اش می رود همه چیز را ویران می نماید، بی آنکه طرحی نو داشته باشد. پس از نوشتن این نمایشنامه نفوذ اسکریب در ایبسن زایل می شود.

اشباح-محصول سال 1881 . واکنش اخلاق عمومی در مقابل خانه عروسک نویسنده را در راهی که گام گذارده بود مصمم تر کرد و او اشباح را به نثر در آورد. در سه پرده نمایشنامه همه حوادث در خانه ییلاقی خانم آلوینگ اتفاق می افتد و باز هم امساک ایبسن در به خدمت دریافت دکور را نشان می دهد: تنها منظره خلیج از پشت شیشه های گلخانه تصویری از نروژ را در ذهن تداعی می نماید.

خانم آلوینگ با نورا قهرمان خانه عروسک در عین تفاوتهای کیفی وجوه مشترکی دارد: خانم آلوینگ چونان نورا محکوم به زندگی حقیرانه و فلاکت باری است که جامعه، سنتها، قراردادها و فرهنگ جامعه بورژوازی به او تحمیل نموده است.

زنی که تمامی سالهای جوانی و زیبائی خود را در پای کاپیتان آلوینگ خوشگذران و هوسباز ریخته است. مردی که همه چیز را برای خودش می خواست. خانم آلوینگ برخلاف نورا خیلی زود، سالها پیش به حقیقت تلخ زندگیش پی برده بود، سالها پیش دریافته بود که هیچ حقی در قبال زندگیش و رنجی که می برد ندارد. ایبسن در اشباح به نوعی ناتورالیسم گرایش دارد و در خانه عروسک نیز. مسئله وراثت در هر اثر به نوعی مطرح است. اینکه همه بدبختیهای ما از پدرانمان به ارث می رسد بیانگر نوعی گرایش ناتورالیستی است که انسان را به یاد امیل زولا و نانا می اندازد.

به هر تقدیر، در نمایشنامه خانه عروسک چون زبان و زمان نمایشنامه در حال شدن و در زمان جاری است کشش و جاذبه بیشتری احساس می شود.

عنوان این نمایشنامه یعنی کلمه اشباح رمز جانگزائی است از میراث اجداد که چون لکه ابر مهیبی بر بشر سایه افکنده است. هم چنین اشاره به عقاید پوسیده و افکار سخیفی است که با وجود عقل سلیم و منطق مستقیم همچنان بر بشر حکومت می نماید. ایبسن در این نمایشنامه تلاش و تلاشی را که عقل برای رهائی از قید سنن و عقاید بی پا و بی فایده به کار می برد مجسم می سازد.

دشمن مردم-در این نمایشنامه پزشکی کشف نموده که آب شهر به میکروب حصبه آلوده است و بدین جهت مورد تمجید و احترام مردم قرار گرفته ولی به محض اینکه پای منافع خصوصی به میان می آید ورق برمی شود و کار به جائی می رسد که خانه و خانواده اش را سنگسار و او را به عنوان دشمن مردم از شهر اخراج می نمایند. دکتر استوک مان نروژی کامل عکمک است که به کشف بزرگی نائل می آید: وی کشف می نماید که آب حمامهای طبی نوساز و پردرآمد شهر مسموم و به حال مسافران و بیماران خطرناک است. موضوع دشمن مردم در سال 1882 در انزوا و خاموشی نوشته می شود. این نمایشنامه شلاقی است که ایبسن بر پیکر مخالفان خود فرو می آورد. آنها که تاب تحمل شکستن بتها را نداشتند و او را دشمن مردم می دانستند، ایبسن را بر آن می دارند تا دشمن واقعی را به آنها بشناساند. دشمن مردم جواب دندان شکنی به مخالفان نمایشنامه های قبلی او دکتر استوک مان قهرمان اصلی ماجرا می باشد و مخالف سرسخت سنتهای پوسیده و دست و پا گیر است و از این روی به خود ایبسن می ماند و در این باره خود به ناشرش چنین می نویسد: دکتر و من درست با یکدیگر توافق داریم. ایبسن در آخر نمایشنامه، دکتر استوک مان را وا می دارد که علیه نظریه اش صحبت کند و در واقع او را با مردم آشتی می دهد زیرا دکتر پی می برد که اقلیت نیز چیزی در چنته ندارد، پس به مردم ساده دل روی می آورد و خواهان تربیت کردن بچه های ولگرد می شود تا با تربیت آنها محیط را از جهل برهاند. در این مرحله دکتر استوک مان نه انقلابی است نه آنارشیست بلکه دوست مردم است. او در لحظه های بحرانی مردم را فریب خورده دیده و عصیان زده بر آنها می شورد و اقلیت را بر آنها ترجیح می دهد ولی بعد خشمش را فرو می خورد زیرا در اقلیت نیز، هرچه می بیند دوروئی و سودپرستی است. روشنفکران و صاحبان روزنامه و هم چنین سردمداران را به لجن می کشد، آنگاه آرام شده و به مردم عامی پناه می برد. شاید این خواست دلخواه ایبسن است که به صورت افکار دکتر شکوفا می شود. به هرحال ایبسن با تمام افکار متضادش نویسنده ای ارزشمند و درام نویسی شهیر می باشد و پایه گذار تئاتر جدید در دنیاست. دشمن مردم شاهکاری درخشان می باشد که در هر زمان قابل اجراست. دشمن مردم در قرن بیستم از طریق آرتور میلر درام نویس سرشناس آمریکائی بازنویسی می شود. نویسنده ایبسن شناس ما، صادق چوبک، که به این هنرمند علاقه بسیار دارد در یادداشتهای خود راجع به دشمن مردم از آن چنین یاد می نماید: شاهکار زیبائی است باید بگویم که حتی از اشباح هم عالی تر است. دربارهٔ اشباح نیز می نویسد: اکنون می بینم که چه قلمی از قلم یوجین اونیل تواناتر است. واقعا اشباح اثری مقرون به نبوغ و بزرگترین نمایشنامه ای است که تا به امروز از ایبسن خوانده ام.حتی از هدا گابلر هم بالاتر است.

مرغابی وحشی-این اثر در سال 1884 نگاشته می شود. در این نمایشنامه، دیگر ایبسن با اخلاق و حکومت و بیشتریت نمی ستیزد. در این نمایشنامه دیگر اثری از اسکریب مشهود نیست. قهرمانانش عموما مثل خودش مراحل کمال عمر را می سپارند و سرگشته و پریشان اند. مشکل همه، زندگانی است. وضوح و منطق و انتظام خانه عروسک و اشباح ناپدید شده اند.

نمایشنامه ها سمبولیک و مرموزانه چنانکه در مرغابی وحشی، مرموزترین سمبل های او که همانا مرغابی وحشی است به کار رفته است. مرغابی وحشی در این نمایشنامه همان مقام حساسی را دارد که شبح در نمایشنامه هملت و ساحره در مکبث شکسپیر.

هدا گابلر-پس از دو نمایشنامهٔ زن دریائی و روس مرس هولم ایبسن نمایشنامه هدا گابلر را می نویسد. شیوه اخیر ایبسن که با مرغابی وحشی آغاز شد با نمایشنامه هدا گابلر به اوج می رسد. اینک-سال 1890 -پایان دوره شاهکارآفرینی ایبسن است. هدا گابلر دختر ژنرال گابلر به همسری جرج تسمان تن می دهد و بعد از برگشتن از ماه عسل در خانه مجللی که توسط قاضی براک خریداری شده اقامت می نماید. هدا بعد از ظهر همان روز با خانم آلوشتد همکلاسی دوران کودکیش برخورد می نماید و با زیرکی تمام به راز عشق او به لاو برگ-عشق سابقش-پی می برد و ماجرای فرار خانم آلوشتد-همسر کلانتر-از خانه و روابط جدیدش را بالا و برگ از زبان آلوشتد بیرون می کشد. آلوشتد زنی که حالا در مقابل هدا گابلر قرار گرفته است کسی است که با ورود به زندگی لاو برگ شکل تازه ای به زندگی محقق جوان بخشیده و او را از انحرافات دور نگهداشته است. او حالا نزد هدا آمده تا با دعوت کردن لاو برگ که تازه به شهر آمده از انحطاط و سقوط او جلوگیری کند. جرج تسمان همسر هدا گابلر نامه ای می نویسد و لاو برگ را به خانه اش دعوت می نماید. هنگام غروب لاو برگ به خانه تسمان می آید. جرج تسمان و قاضی براک به یک میهمانی مردانه دعوت دارند. پایان هدا گابلر لاو برگ را نیز، متقاعد می نماید که در میهمانی شرکت کند. خانم الوشتد منتظر بازگشت وی نزد هدا می ماند. شب بر اثر افراط در شرب خمر لاو برگ تنها نسخه کتابش را گم می نماید و کتاب به دست جرج تسمان می افتد. جرج کتاب را به هدا می دهد و هدا گابلر آن را در آتش می افکند و می سوزاند. لاو برگ با پلیس درگیر می شود و زمانی که به خانه هدا می رسد و با الوشتد برخورد می نماید اعلام می دارد که کتاب را پاره نموده و به دریا ریخته است. هدا اسلحه ای به لاو برگ می دهد و او را به خودکشی تشویق می نماید. بعد، قاضی براک خبر کشته شدن لاو برگ را به هدا می دهد و به دروغ عنوان می نماید که لاو برگ خودکشی نموده است. بعد که حقیقت مرگ لاو برگ توسط قاضی براک گفته می شود و اینکه لاو برگ اتفاقی کشته شده و ثانیا تیر به شکم و رودهٔ وی اصابت نموده و ضمناً مطرح می نماید که می داند لاو برگ با اسلحه چه کسی به قتل رسیده هدا همه امید خود را از دست می دهد و در یک حالت غیر عادی روحی با شلیک تیری به مغز خویش خودکشی می نماید.

وجه اشتراک زنان آثار ایبسن تنهائی، تحمل ستم بی حد، شکست در زندگی زناشوئی است. و نیز، زنان در آثار او مملو از تضادهای درونی هستند. نورا، خانم آلوینگ، الوشتد، خانم لیند و رژین گونه ای از این زنان ناکام هستند و هدا گابلر شیره و عصاره همه آنها.

هدا گابلر محققا در دنیا امروز شاید تحسین انگیزترین نمایشنامه ایبسن است. این نمایشنامه دست کم در انگلستان بیش از هر جای دیگر به روی صحنه رفته است.

استاد سولنس معمار-در سال 1892 روزی نویسنده جوان نروژی کنوت هامسون سخنرانی می نماید. ایبسن هم در آن مجلس حاضر است. هامسون از کمی و کاستی نویسندگان نسل پیش سخن می گوید. به نخوت ایبسن برمی خورد و حمله نسل نورا در نمایشنامه استاد سولنس پاسخ می دهد. این نمایشنامه بازگشتی است به سبک سمبولیک درامهای منظوم سابق. بیان جدیدی است از معمائی کهنسال. معارضه نسل ها، پیر و جوان، کهنه و نو. سولنس از عشق و مواهب آن-فرزند و سعادت-در می گذرد و دنیای خود را می فروشد و هنر می خرد. معمار استادی می شود. هیلده نوجوان به عظمت هنرور فرسوده، دل می بازد، بدانگونه که چون سولنس از افول هنر خود سخن به میان می آورد. هیلده جوان با بی تابی می گوید: مگو! می خواهی جان مرا بگیری! می خواهی چیزی که از جان من والاتر است از من بگیری؟ در این درام به سیاق روس مرس هولم و اشباح سخن از لجاجت و خیره سری گذشته می رود: گذشته-اشباح و شیطانک ها-زندگی را می رقصانند و در حال و آینده دخل و تصرف می نمایند.

این نمایشنامه ارزش ادبی بسیار دارد لحن و بیان هریک از اشخاص آن اختصاصی است. ایبسن شناسان سولنس معمار را نمایشگر بیورن سون یا بیسمارک یا گلادستون و هیلده را نمودار اخلاق آینده بشری دانسته اند اما ایبسن چیزی دیگر می گوید. می گوید که مقصودش از استاد معمار خود او است. در موارد دیگر نیز خود را معمار خوانده است.

ایولف کوچک و یان گابریل بورک مان-در سال 1894 رنجهای ایبسن بعد دیگری می یابند و در قالب نمایشنامه ایولف کوچک ریخته می شوند. این نمایشنامه برخلاف استاد سولنس لحنی یکنواخت دارد و جملاتش کوتاه و مقطع و خالی از جوش و خروش است. گوئی ایبسن دستخوش تحولی شده است. نغمه نوی از ارغنون ایبسن به گوش می رسد، ایولف کوچک به سرگذشت زن دریائی می ماند. سراسر داستان معارضه ای است بین عشق و دیگر خواستها. در این نمایشنامه به نکته هائی برمی خوریم که به درد روانکاوان می خورد. یان گابریل بورک مان و نمایشنامه بعد از آن تیره و تلخ و ملالت باراند. هر دو بیان تعارض عشق و فزون طلبی هستند اما یان گابریل بورک مان پرشورتر از آن دیگری است. بورکمان عشق خود را با شورهای طلائی حیات سودا می نماید و پشیمان می شود. در سراسر داستان بانگ غم انگیز او طنین افکن است: شما را هم چنانکه خشک و مرده، اندوهناک و افسرده لمیده اید دوست دارم. شما را ای موجودات زندگی طلب با تمام قدرت و شکوه درخشانتان دوست دارم! شما را دوست دارم، دوست دارم، دوست دارم!

هنگامیکه ما بردگان برمی خیزیم-در این نمایشنامه بازگشت و احتضار ایبسن دیده می شود. اثری همچون اعتراف یک بیمار در حال مرگ نزد یک کشیش. ایبسن در آخر فریاد می زند: هنر، تمام زندگیم را به غارت برده است. هنر قاتل گذشته های من است هر چه داشته ام در کام هنر ریخته ام. قرن رستاخیزهای عظیم، قرن بیستم دیگر برای او جائی نمی سازد. انقلاب روسیه نطفه بسته است. دنیا آبستن نبرد جدیدی است. انسان جدید، می رود تا گردن افرازد. غولهای عظیم صنعت و علم، غولهای اعتراض و نبرد سر بر می آورند اما ایبسن با تن سنگین افتاده است با نفس هائی سنگین و با دلی پریشان مردی با یادبودهای بسیار. ایسبن در 23 مه سال 1906 دنیا ما و قرن ما را ترک گفت در حالیکه صدائی که در گوش پر گونت طنین می انداخت در گوش او آرام آرام نجوا می کرد: برگرد، برگرد.

منبع: فصلنامه هنر - شماره 8 - سال 1364