آموزش مجازی؛ از مدرسه زدایی تا فرصتی برای بازبینی - فروشگاه کوچک

راست این است که آموزش مدرسه ای ایران، از زمان راه اندازی تا به امروز، دگرگونی بنیادین به خود ندیده است و مدرسه ها و کلاس های ما، تقریبا همان هایی هستند که صد سال پیش بودند. به سخن دیگر، از صد سال پیش تا به امروز، آموزش مدرسه ای از ساختار و قانون هایی تقریبا یکسان پیروی کرده است. حکومت ها، آمده اند و رفته اند و به پیروی از این آمد و شدها، درون مایه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی علمی کتاب های درسی تغییر کرده اند. وایت بورد و تخته های هوشمند، در برخی مدرسه ها، به جای تخته سیاه ایستاده اند. برخی مدرسه ها، هوشمند شده اند، سایت رایانه ای دارند و در هر کلاس، لپ تاپی گذاشته اند. اما ساختار کاری آنها، فرق چندانی با مدرسه های صد سال پیش ندارد. مدرسه همان مدرسه است. خانواده ها از یک زمانی که خیلی هم دور نیست تصمیم گرفتند بچه ها شان را به روشی خاص آموزش دهند و آن روش همچنان در آموزش مدرسه ای برجای مانده است.

البته این تنها در ایران نیست که مدرسه سال هاست بدون دگرگونی بنیادین به پیش می رود، در دیگر کشورهای جهان نیز، بیش یا کم، اوضاع همین است. به تازگی، آن هم تنها در چند کشور، برای نمونه فنلاند- که در آموزش و پرورش جهان، الگو و پیشرو بهسازی به شمار می رود- خبرهایی از یک سری دگرگونی های بنیادی، در آموزش مدرسه ای(از پیش دبستانی تا پایه 12م) به گوش می رسد. اما تا دگرگونی بنیادین آموزش مدرسه ای، هنوز راه درازی در پیش است. کار کرونا این بود که آموزش مدرسه ای دیرینه ای را که ما سخت به آن خو کرده ایم و جور دیگری نمی توانستیم تصورش کنیم را به تعطیلی کشاند و فرصتی به ما داد تا آموزش متفاوتی را تجربه کنیم. همین ذهن ما را به اندیشیدن به آموزش شناسی، آموزش گری و آموزش دانی دیگری می کشاند. گرچه ما آموزش مجازی را در خدمت آموزش مدرسه ای سنتی قرار دادیم اما همین هم که رخ داد/می دهد قدرت نهفته آموزش مجازی را نشان داد/ می دهد. آموزش مجازیِ دوران کرونا، ساعت های آموزش را تغییر داد. آموزگار، درس خود را ارائه می داد و دانش آموز می توانست آن را هر وقت که دوست داشت گوش کند. در زمان ارائه درس لزومی نداشت که دانش آموز، حاضر باشد؛ می توانست نباشد و بعدا بیاید و درس را گوش کند. زمان آزمون هم، مثلا به بعد از ظهرها کشیده شد؛ لزومی نداشت که آزمون ها صبح برگزار شوند. کلاس ها، راس ساعت 8 یا یک ریع به 8 آغاز نمی شدند، حضور و غیابی هم انجام نمی شد(شاید در همه مدرسه ها اینگونه نبوده و مقررات سفت و سخت تری اجرا شده باشد اما دست کم در برخی مدرسه ها اینگونه بود).

تا همین جا می توان پذیرفت که زمان آموزش، کمی تغییر کرد. شاید چیز چندان مهمی به نظر نرسد و گفته شود که با بازگشایی مدرسه ها، دوباره به شرایط گذشته برخواهیم گشت، اما شاید آغاز یک دگرگونی بزرگ تر باشد. آزمون های برخط[آنلاین]ی هم که ما گرفتیم اعتبار گذشته را نداشتند. نسبت به گذشته، درصد خیلی بیشتری از بچه ها، تقلب کردند. یکبار به طور اتفاقی، حدود 10 پسر یازدهم دبیرستان را دیدم که تازه آزمون زیست شناسی را به طور گروهی و در خانه یکی از همکلاسی هایشان برگزار کرده بودند و داشتند به این آزمون های برخط می خندیدند که گروهی و کتاب باز هستند! برخی دانش آموزان، خودشان آزمون ندادند و پرسش های آزمونی را پدر- مادر، برادر، خواهر، دوست، آشنا و حتی برخی آموزگاران دیگر پاسخ دادند. این کارها، ناخواسته، به اعتبارزدایی از آزمون کمک می کنند. آموزش آینده، شاید به سمت و سویی برود که در آن آزمون، جایگاه مهم کنونی را نداشته باشد.

آموزش مجازی، فضا را برای نزدیک شدن به برخی دگرگونی های مهم در آموزش مدرسه ای سنتی فراهم می نماید و کرونا که آموزش مجازی را بسیار گستراند تجربه برخی از این دگرگونی ها را در اختیار ما نهاد. از دیرباز برخی منتقدان آموزش سنتی به نقد قانون هایی پرداخته اند که بر این آموزش فرمان می راند. برخی از این منتقدان همچون ایوان ایلیچ از مدرسه زدایی از جامعه سخن گفته اند. در جامعه خود ما هم دکتر علی شریعتی در کتاب مکتب و تعلیم و تربیت به نقد پاره ای از نظم و مقررات آموزش مدرسه ای پرداخته اند. شریعتی با انتقاد از گذاشتن همه دانش آموزان هم سن و سال در یک کلاس و مجبور کردن همه آنها به یادگیری یک محتوا در یک سال می نویسد: معلم، پلیس راه نیست که رانندگان را مقید کند که سبقت نگیرند و فاصله دو ساعته مبداء تا مقصد را شش ساعته طی کنند! و در جای دیگری از همین کتاب می نویسد: یکی از برجسته ترین خصائص نوع انسان فردیت و به عبارت بهتر شخصیت است. هیچ نوعی چون انسان، فاصله میان دو فردش، تا این اندازه نیست... بنابراین درست است که ضرورت های عملی و اداری، نظم های ثابت، قالب های تعیین شده و احکام یکنواخت و ملاک های مشترک را اقتضا دارد ولی در این ضرورت های عملی و اداری- که متآسفانه هر چه پیشتر می رویم، بیشتر می شود- انسان ها، قالب ریزی می شوند و آنچه از دست می رود، رشد آزاد و متنوع انسان است. البته شریعتی در این کتاب، به گمان این نگارنده، به اسطورسازی از مکتب خانه می پردازد و مکتب را نهاد آموزشی آزادی- بنیاد جلوه می دهد که با تاریخ آن، همخوان نیست اما انتقادهای او به آموزش مدرسه ای، درخور درنگ و ارزشمند است؛ به ویژه از این نظر که در کشور ما، توجه به آموزش و آسیب شناسی آن، در میان روشنفکران چندان باب نبوده است و نیست.

فرصت های بازنگری آموزش سنتی

با گسترش کووید - 19 برخی اندیشه ورزان آموزشی، پیشنهاد دادند که تهدید کرونا را فرصت بدانیم و از آن برای دگرگونی بنیادین در آموزش مدرسه ای بهره بگیریم؛ یانگ ژائو یکی از همین افراد است. ژائو، استاد ممتاز در مدرسه عالی دانشگاه ایالت کانزاس[آمریکا] و استاد رهبری آموزشی در دانشکده تحصیلات تکمیلی آموزش و پرورش ملبورن استرالیاست. او پیش از آن در کرسی ریاست و مدیر موسسه آموزش جهانی و برخط در دانشکده آموزش و پرورش دانشگاه[ایالت] اورگن کار کرده است. در دانشگاه اورگن او همچنین استاد بخش سنجش، سیاست و رهبری آموزشی بوده است. یانگ ژائو، پیش از اورگن، استاد ممتاز دانشگاه در دانشکده آموزش و پرورش دانشگاه ایالت میشیگان بوده که به عنوان مدیر بنیانگذار مرکز آموزش و فنآوری، مدیر عامل موسسه کنفسیوس و همچنین مدیرعامل مرکز آمریکایی- چینی پژوهش درباره برتری آموزشی هم کار کرده است. ژائو، زاده کشور چین است و تا دوره لیسانس در چین بوده اما تحصیلات تکمیلی خود را در آمریکا انجام داده است. کارهایش بر الزامات جهانی شدن و فناوری در آموزش متمرکز است. تا به امروز از او بیش از 100 مقاله و 30 کتاب منتشر شده است. ژائو در دو یادداشت پیاپی که به تازگی منتشر کرد به نقد آموزش مدرسه ای سنتی پرداخت و فرصت را مناسب برای بازانگاری آموزش و پرورش دید و این که آموزش و پرورش از این فرصت بهره بگیرد و به سوی آموزش چند رشته ای و میان رشته ای برود. او از دستور زبان آموزش مدرسه ای (ساختارها و قاعده های منظمی که کار آموزش را سازماندهی می کنند و کردارهای سازمانی استاندارد شده در تقسیم زمان و مکان، دسته بندی دانش آموزان و پخش آنها در کلاس های درس و تکه تکه کردن دانش در درون موضوع های درسی) سخن گفت که آن چنان طبیعی و خودپیدا[بدیهی] جلوه می کنند که اندیشه دگرگون کردن آنها نیز به ذهن کمتر کسی خطور می نماید. او به نقد جدول های زمانی برنامه درسی، تکه تکه کردن دانش و ریختن آن در درون موضوع های درسی، و گروه بندی بچه ها بر اساس سن و سال پرداخت. ژائو،یادداشت نخست خود را اینگونه آغاز کرد : ‘پنیر سویا پنیر نیست چیزی است که من به گروهی از آموزشگران دبستان کواری بای ESF(بنیاد مدرسه های انگلیسی)،مدرسه ای در هنگ کنگ، گفتم که مصمم به تبدیل بحران کووید- 19 به فرصتی برای بازانگاری آموزش و پرورش است. پنیر سویا، پنیر نیست پس ما، نه باید از آن انتظار بو و مزه یکسانی با پنیر داشته باشیم و نه نیازی به وانمود این داریم که پنیر سویا مزه و بویی همانند پنیر می دهد. پیامی که من کوشیدم برسانم این است که ما باید این حقیقت را بپذیریم که هم اکنون مدرسه ها بسته اند و نیازی به وانمود این نداریم که می توانیم آموزش برخط را همانند مدرسه های رو در رو ارائه دهیم. به جایش، ما باید از این موقعیت تازه حداکثر بهره را ببریم. آموزش برخط نمی تواند جایگزین همه نقش هایی شود که مدرسه ها در جامعه ما بازی می کنند اما می تواند کاری خیلی بیش از نسخه کوچک و کم اهمیت تر آموزش مدرسه ای رو در رو بودن، انجام دهد.

چیستی آموزش چندرشته ای و میان رشته ای ؟

ژائو از آموزش چندرشته ای و میان رشته ای و براساس توانمندی های دانش آموز دفاع می نماید. در اینجا بد نیست کمی درباره این آموزش توضیح دهیم. آموزش میان رشته ای و چند رشته ای، بر روی یک پیوستار می نشیند؛ پیوستاری که از گونه های ظریف آغاز می شود و به گونه های رادیکال پیش می رود. در سوی ظریف پیوستار، میان رشته ای به موضوع هایی از دیسیپلین های مختلف تلقی می شود که به نوعی به یک موضوع کلی مربوط می شوند. بنابراین در این مطالعات،دو دیسپلین یا بیشتر، دانش دیسیپلینی خاص خود در یک موضوع مشترک را به کار می گیرند. در ادامه این پیوستار،نگرشی دیگر تعامل استحکام بخشی مرزهای دیسیپلینی و جای نقد دیالکتیکی رادیکال دو طرفه حوزه های متضاد را باز می گذارد. این دیدگاه ممکن است در عین حفظ یکپارچگی شدید دیسیپلینی، صرفا نقد و تبادل نقدها نظرات را به کار ببرد. با حرکت بیشتر در امتداد پیوستار، گونه دیگری از میان رشته ای رخ می نماید که بر این پایدار است که برخلاف چند دیسیپلینی که طرفداران آن نیاز نیست که راجع به امور با یکدیگر به بحث بپردازند این گونه میان رشته ای ها، کمتر نیازمند کم و بیش تلفیق بوده و حتی تا حدودی ملزم به اصلاح و تعدیل زیربخش های دیسیپلینی هستند. در سر دیگر پیوستار، میان رشته ای دیدگاه فروپاشی مرزهای دیسیپلینی و رخ نمودن یک دیسیپلین جدید وجود دارد. این نوع میان رشته ای را معمولا تحت عنوان فرا رشته گی می شناسند. تمایز میان چندرشته ای و میان رشته ای هم این است که اولی از ترکیب چند رشته مجزا حاصل می شود و دومی کلیت و وحدت کامل را در نگاه به هر موضوع دارد. در واقع در چند رشته ای همجواری رشته های گوناگون رابطه آشکار بین رشته ها،دیده نمی شود. مثلا تلفیق موسیقی، ریاضی و تاریخ در یک برنامه درسی، در این نوع، همزمان از طریق چند نظام رشته ای با اصول سازمان دهنده رشته های مختلف، یک پدیده، موضوع یا مساله بررسی می شود. در اینجا تمرکز رشته های مختلف بر روی یک مساله است، بدون اینکه تلاش مستقیمی برای ارتباط بین آنها صرف یا دنبال شود.

بحث این است که آموزش مجازی در دوران کرونا، دگرگون هایی در آموزش مدرسه ای سنتی پدید آورد. تا اینجای کار این دگرگونی ها، از ژرفای زیادی برخوردار نیستند اما تجربه یک نوع آموزش دیگر را فراگیر کردند؛ تجربه ای که بعید است بدون هیچ اثری بر آموزش مدرسه ای سنتی، از یادها برود. زمان های آموزش، بخش بندی دانش برای آموزش، کنار هم گذاشتن دانش آموزان براساس سن و سال، درونمایه در س های آموزشی و خیلی از قاعده های کنونی آموزش مدرسه ای، در آینده می تواند دگرگون شوند و کرونا احتمالا در این داستان دگرگونی آموزش مدرسه ای، حضور خواهد داشت.